«Што здарылася, што людзі паблыталі праўду з няпраўдай?»: рэжысёр Аляксандр Гарцуеў пра «Купалаўцаў» і тэатр у эміграцыі

У Варшаве гэтым летам адбыліся дзве тэатральныя пастаноўкі рэжысёра Аляксандра Гарцуева — «Гусі-людзі-лебедзі» і «Плошча Перамогі». Абодва спектаклі пастаўлены «Купалаўцамі» паводле аднайменных твораў Альгерда Бахарэвіча, да якіх рэжысёр сам рабіў інсцэніроўкі.

Аляксандр Гарцуеў далучыўся да тэатральнага калектыву «Купалаўцаў», які працуе сёння ў Польшчы (дзе граюць яго жонка Зоя Белахвосцік і дачка Валянціна Гарцуева), пасля звальнення з пасады мастацкага кіраўніка РТБД у 2021 годзе. Аднак можна сказаць, што ён вярнуўся ў родны калектыў, бо шмат гадоў быў у Купалаўскім штатным рэжысёрам, паставіўшы такія спектаклі, як «Брат мой, Сіман», «Івона, прынцэса Бургундская», «Не мой», «Людзі на балоце».

Дарэчы, у спектаклі «Плошча Перамогі» ён выконвае ролю караля.

Наша размова адбылася па завяршэнні вялікага тэатральнага фестывалю INEX FEST, таму напачатку мы паспрабавалі акрэсліць становішча, у якім цяпер знаходзіцца беларускі тэатр у Польшчы.

«Зерне ўзрасло»

— Пасля 2020 года ў Польшчу пераехала шмат людзей тэатра. І здаецца, што па завяршэнні летняга фестывалю INEX FEST можна падвесці пэўныя вынікі. Спектаклі праходзілі з аншлагам. Пачаўся працэс збору подпісаў за атрыманне сталага памяшкання ў Варшаве для тэатральных пастановак усіх беларускіх калектываў. І для гэтай просьбы ёсць пераканальныя аргументы — якасныя спектаклі і актыўны глядач.

Ці можна сказаць, што гэта лета сталася пераломным? Які перыяд пражывае тут беларускі тэатр і калектыў «Купалаўцаў» у прыватнасці?

— Тая актывізацыя беларускага тэатральнага працэсу, якую мы назіралі гэтым летам, з’яўляецца не пераломам, а вынікам працы мноства людзей. INEX FEST прайшоў як сумесны форум, ён паказаў, што нашых тэатральных калектываў у Польшчы дастаткова, каб зладзіць фестываль.

Прайшло тры гады пасля рэлакацыі, і зерне ўзрасло. Мы ўбачылі канкрэтны вынік, зразумелі, наколькі прафесійна і размаіта развіваецца беларускі тэатр за мяжой.

— Што, на вашу думку, гэтаму паспрыяла: рэжысёры, акцёры, гледачы, польскае тэатральнае камьюніці…

— Усё разам. Па-першае, пераехалі не самыя горшыя прадстаўнікі беларускай тэатральнай школы. Людзі, які мелі годнасць і смеласць. Якія зразумелі, што жыццё адно, а чакаць рэалізацыі сваіх творчых намаганняў не даводзіцца. Частка з іх проста баяліся рэпрэсій, а гэта значыць, яны праявілі сваю пазіцыю.

Такую ж характарыстыку можна даць і нашым гледачам. Гэта «вяршкі» грамадства. Свядомая інтэлігенцыя, актыўная частка народа. І іх тут шмат.

І трэці чыннік у тым, што польскі бок пайшоў насустрач. Мы атрымліваем вельмі шмат дапамогі, часам даволі нечаканай.

— Аднойчы на адной з беларускіх тэатральных прэм’ер прадстаўнік мясцовай улады сказаў, што яны вельмі зацікаўлены ў тым, каб беларусы, якія прыехалі сюды, працавалі па спецыяльнасці. То-бок яны гатовы спрыяць таму, каб тэатральныя дзеячы займаліся тэатрам.

— Калі год таму «Купалаўцы» разам з акцёрамі Польскага тэатру ў Варшаве рыхтавалі спектакль Мікалая Пінігіна «Рамантыка», то ўсе выдаткі ўзяў на сябе польскі бок: і саму пастаноўку, і памяшканне, і пражыванне. Я разумею, наколькі цяжка запрасіць цэлы калектыў, карміць яго, даваць грошы, пляцоўку. І такі выпадак — не адзінкавы.

— І гэтая падтрымка дала магчымасць пратрымацца ў самы цяжкі час?

— Так, таму тэатральныя людзі сюды і ехалі. Напрыклад, гродзенскія акцёры пераехалі ў Літву, і там ім крыху цяжэй. Дарэчы, збіраемся з імі зладзіць невялікі сумесны фестываль.

— На вашу думку, чаму з польскага боку ідзе такая падтрымка?

— Пачнем з таго, што Польшча сёння больш за ўсіх дапамагае Украіне. Гэта іх прынцыповая дзяржаўная ўстаноўка. Значыць, ёсць людзі, якія разумеюць, што адбываецца. Хоць, трэба сказаць, што з пачатку вайны стала цяжэй, не ўсе адрозніваюць нас ад агрэсараў.

Няпэўныя каардынаты намадычнага тэатра

— Беларускім тэатральным калектывам не хапае свайго памяшкання ў Варшаве. Адбываецца збор подпісаў, здаецца, даволі паспяховы. Але з тэатрам асацыюецца не толькі калектыў, рэпертуар, а і будынак, яго інтэр’еры. Як вы будзеце дзяліць гэтую агульную прастору?

— Гэта цяпер найменшая бяда. Для гледача, можа, гэта і будзе нейкай нязручнасцю, аднак для нас — не. Таму што цяпер падчас кожнага выступу мы аплочваем арэнду. І ў нас няма базы, таго месца, дзе мы можам захоўваць дэкарацыі, касцюмы, яны размяркоўваюцца па кватэрах, ляжаць на нейкіх складах.

— Гэта сапраўды цяжка зразумець, што не маючы ўласных памяшканняў, вы ставіце спектаклі з дэкарацыямі і касцюмамі…

— У Польшчы за паўтары гады я паставіў з «Купалаўцамі» тры спектаклі. І напачатку быў упэўнены, што гэта немагчыма зрабіць. Увесь шматгадовы досвед маёй працы ў тэатры сведчыў: у такіх умовах паставіць спектакль не атрымаецца. Аднак усё ўдалося!

Цяпер мой падыход змяніўся, і многае аказалася няважным.

Ты прыдумваеш сабе іншы тэатр, менш дэкараваны, больш заглыблены ў сутнасныя рэчы. Можна, канешне, зрабіць масіўны спектакль з дэкарацыямі, а потым іх разабраць і выкінуць, ну і страціць шмат грошай. Таму трэба зрабіць так, каб спектакль быў шматразовым. «Гусі-людзі-лебедзі» мы сыгралі за год дзевяць разоў. Яго дэкарацыі і касцюмы лёгказамяняльныя.

— Цікава, ці моцна паўплываў той факт, што ў вас няма магчымасць зрабіць дарагія і багатыя дэкарацыі, на форму спектакляў. Можа, каб вы не былі такімі намадамі, вы б да класічнай драматургіі звярнуліся, а не да Бахарэвіча?

— Я пры любых варунках усё роўна выбраў бы Бахарэвіча. Як кажуць, не было шчасця, ды няшчасце дапамагло. Лаканічнасць і метафарычнасць маіх апошніх спектакляў супадае з тым, што адбываецца навокал. Багатыя дэкарацыі рабіць бы не стаў. Бо я не ў тым стане асэнсавання свету, каб у маім спектаклі акцёры спакойна сядзелі ды пра нешта гаманілі. Не!

— Зразумела, што ўсе і ўсё на скразняку… Ці вы як прафесіянал знаходзіце свае плюсы ў эміграцыі?

— Вядома, знаходжу! Я шмат чаму навучыўся: працаваць хутка, шырокім мазком. Навучыўся не крыўдзіцца на сітуацыю, абставіны і калег. Навучыўся па-філасофску ўспрымаць свет, у якім мы цяпер жывем. І мне здаецца, што навучыўся жыць у гэтым новым свеце.

Мяне нават крыху палохае думка пра вяртанне, бо я ўжо не ведаю, што буду там рабіць. У тым стацыянары…

Выдатна разумею, што па-ранейшаму ўжо нічога не будзе.

Не мае зваротнай сілы гісторыя. Калі мы вернемся, трэба будзе ствараць новы тэатр, таго што быў, які я любіў і люблю, які з’яўляецца маім жыццём, ужо не будзе.

Грамадства зменіцца, яно ўжо змянілася, зменіцца і тэатр.

Напачатку я адчуваў настальгію, што не будзе таго тэатра, якім сорак гадоў займаўся, а пасля асэнсаваў, што гэта нармальна, што ўсё змянілася.

А таму па вяртанні трэба будзе ўключацца ў гэты працэс ператварэнняў.

Працэс усё ж не разбуральны, а стваральны. Найлепш новы тэатр будуць выбудоўваць маладыя людзі, у якіх больш энергіі. А ў мяне больш досведу. Вось як я ўспрымаю нашу будучыню тут, у Варшаве.

— Тут пастаянна ставяцца спектаклі, таму «Купалаўцы» проста вернуцца ў свой будынак са сваімі напрацоўкамі…

— Ведаеце, тут за гэтыя тры гады «Купалаўцамі» пастаўлена ўжо шмат спектакляў, і з маім удзелам, і з удзелам Пінігіна. Але проста механічна вярнуцца з імі назад — будзе няправільна. Час і месца дыктуюць тэатру свае ўмовы. Кантэкст у Варшаве зусім іншы, чым ён будзе ў Мінску.

— Але гледачы будуць амаль тыя ж самыя! Прынамсі, з тым жа светаадчуваннем…

— Гледачы могуць быць тыя ж, але сітуацыя — іншая: тут ты не дома, акцёр на сцэне — не дома, глядач — не дома. І гэтыя абставіны ўнікальныя. На нашы спектаклі прыходзяць і палякі, усе паказы ідуць з цітрамі.

— Акцёры Купалаўскага, калі сыходзілі са свайго тэатра ў Мінску, казалі, што тэатр — гэта не сцены, гэта людзі. Што працягвае трымаць вас усіх разам?

— Сыход «Купалаўцаў» са свайго тэатра адбыўся за месяц да стогадовага юбілею. Сто гадоў перад тым гісторыя тэатра развівалася непарыўна. Якім бы ён часам не быў, але Купалаўскі тэатр існаваў стагоддзе запар. І зараз людзі з’ядналіся вакол адной ідэі — захаваць нацыянальны тэатр. Таму што іншага няма, каб быў і нацыянальны, і Купалаўскі. У Мінску такога няма. Усё працягваецца тут.

«Гэтая казка трапляе проста ў сэрца…»

— Вы казалі, што ўсе кніжкі чытаеце як п’есы. Што вы знаходзіце ў тэкстах Бахарэвіча, што ўжо каторы раз ставіце спектаклі паводле іх?

— Калі я чытаю любы тэкст, то адразу бачу, што у ім можа зачапіць гледача. Альгерд Бахарэвіч размаўляе сучаснай мовай, ён разумее час. І ў яго ёсць ёсць мастацкае адчуванне рэальнасці.

Два сюжэты з яго твораў, якія я выбраў для спектакляў, — не гістарычныя, не звязаныя з рэальным жыццём.

Падзеі ў «Гусях-людзях-лебедзях» адбываюцца ў 2049 годзе, жыхары нават не памятаюць назвы сваёй краіны. Расія. Все разговарівают трасянкай, і думают, что па-рускі. Галоўны герой знаходзіць старую шыльду і не разумее, што азначае гэта дзіўнае слова — «Беларусь». Гэта надзвычай тэатральны фрагмент, які я выбраў з кнігі «Сабакі Эўропы», адыграла ролю і тое, што ўсё падзеі канцэнтруюцца ў адным месцы і маецца галоўны герой.

У «Плошчы Перамогі» дзея адбываецца ў нейкай сярэднявечнай краіне, якая вельмі нагадвае нашу. Здаецца, гэта нейкі мінулы час, у якім хочацца разабрацца: што здарылася, што людзі паблыталі праўду з няпраўдай…

— Раман «Плошча Перамогі» напісаны да вайны, спектакль вы ставілі падчас вайны. То-бок тады, калі мы на сваёй скуры адчулі, да чаго можа прывесці гэтае блытанне праўды з няпраўдай ды маніпуляцыі грамадскай свядомасцю. Якраз пра тое і гэты тэкст… Якія сюжэты вы акцэнтавалі, а якія адкідвалі, ствараючы інсцэніроўку?

— Напрыклад, Бахарэвіч пасадзіў у турму сваю гераіню, а я вырашыў яе прыдушыць, бо тэатр дыктуе свае рэаліі.

Для кіно быў бы нармальным такі разгорнуты сюжэт, аднак я чалавек тэатральны. Галоўны герой пазбавіўся ад жанчыны, як і ў Бахарэвіча, але пазбавіўся па-шэкспіраўску. На нашых вачах задушыў яе чорным пакетам.

— Гэта таму, што вы візуал…

— Мне трэба, каб была падзея! І ў маім фінале галоўны герой страляецца.

— Так, у аповесці — адкрыты фінал, а вы яго закрылі.

— Так, трэба было закрываць гештальт, бо аднойчы схлусіўшы, ужо не выкарабкаешся.

Галоўны герой гатовы зманіць не толькі для выратавання свайго жыцця, але і дзеля таго, каб хоць тыдзень пажыць як чалавек.

— Дарэчы, гэты тыпаж, Лёкса Шпуль, ён жа вельмі характэрны для нашага часу. Мы назіраем яго і ў фашысцкай Германіі, і ў сённяшняй Беларусі. Цалкам нармальныя людзі, якіх мы дзесяцігоддзямі ведалі, раптам аказваюцца беспрынцыпнымі прыстасаванцамі: «Затое тыдзень пажыву нармальна». То-бок і ў спектаклі, і ў рамане паказана вельмі характэрная трансфармацыя людзей у таталітарным грамадстве…

— Героем быць цяжка. Аднак каб застацца прыстойным чалавекам, гераізм і не патрабуецца. Не рабі лішняга, адыдзі ў бок. Некаторыя людзі паказалі свой іншы, вельмі нечаканы бок. Як сказала адна дзяячка беларускай культуры, калі я спытаў яе, што ж яна робіць, улада гэтая доўга не працягнецца: «Хоць тры гады, але мае!».

— Так, гэта вельмі блізкі момант да нашай сітуацыі, вельмі рэалістычны. Аднак Альгерд Бахарэвіч цікавы тым, што стварае свой герметычны сусвет і ўнутры яго развівае некалькі архетыпічных для нашай прасторы сюжэтаў і герояў. Напрыклад, архетып партызана, чалавека, які пранікае ў нейкую кансерватыўную структуру і стварае кропкі напружання. У кнізе гэта Стэфка. А таксама ў яго ёсць архетып метафарычнага бегства, чароўнага выратавання. Галоўны герой становіцца маленькім, садзіцца на спінку шэрай гусачцы — і тут яго і бачылі…

— Гэта самая прыгожая рэч у спектаклі. Здавалася, казка, але яна так дакладна напісана, што трапляе… Трапляе ў сэрца. Глядач гэта разумее, мы бачым. Як у любога дзіцёнка, у героя ёсць мара, але клас у тым, што яна здзяйсняецца.

— І гэта трапляе на нашу траўму. Лекуе яе, паказвае, што можна пераадолець непераадольныя і жахлівыя абставіны. Хоць бы ўявіць гэта.

— «Забярыце мяне адсюдава!» — крычыць галоўны герой. У зале апладысменты, а ты разумееш, што папаў проста ў дзясятку.

— Прычым гледачы знаходзяцца ў бяспецы, аднак маюць патрэбу ў такім чароўным эскапізме. Ці ўспрымаеце вы цяпер тэатр як своеасаблівага псіхатэрапеўта?

— Ніколі не думаю ў такім ключы. Я — рэжысёр, у мяне ёсць сваё разуменне свету, свая ўпэўненасць і свае слёзы.

— Назіраючы за тым, што робіцца цяпер у тэатрах Мінска, дый увогуле — у беларускай культуры ўнутры краіны — увесь гэты працэс ператварэння нашай сталіцы ў нейкую расійскую кастраму, што могуць рабіць людзі культуры тут? Можа, трэба пачынаць ствараць альтэрнатыўную Беларусь?

— Я не магу сказаць, што беларускай культуры ўнутры краіны не застанецца. І мне не падабаецца ідэя развіцця альтэрнатыўнага беларускага мастацтва ў суседняй дзяржаве. Гэта можа быць толькі часовая рэзервацыя.

Бывае, нейкія людзі кажуць мне, што мы займаемся глупствам, маўляў, трэба растварацца ў польскай культуры. Я адказваю, што не буду тады працаваць у тэатры, буду рабіць нешта іншае. Пакуль ёсць вера ў тое, што мы вернемся, мы павінны зберагаць беларускі тэатр, культуру, кожны з нас на сваім месцы.

Але калі вырашыцца, што ўсё, шляху на радзіму няма і застаемся тут… Калі я гэта зразумею, у той жа дзень перастану ставіць спетаклі. Таму што гэта не будзе мець сэнсу.

Гадамі настальгаваць па былых часах я не збіраюся. Аднак гэтага і не будзе.

Па-першае, я веру ў тое, што хутка скончыцца вайна.

Па-другое, у тое, што скончыцца яна цяжка, але лагічна.

Я веру ў перамогу дабра.

Ёсць паняцце дабра, ёсць яно! Не можа быць такога, каб вар’яцкая кліка кіравала светам. Так часам бывае, але нядоўга. Чалавецтва развіваецца ў кірунку прагрэсу. Таму, напрыклад, і з’явіліся ідэі гуманізму і дэмакратыі.

Іншая справа, ці хопіць мне маіх гадоў, каб усяго гэтага дачакацца.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram