«Зараз мы праходзім чарговы цыкл пабудовы сваёй ідэнтычнасці»: мастачка Надзя Саяпіна – пра (родны) кут як выратаванне і кару

«Здаецца, толькі беларусам уласціва гаварыць пра радзіму як пра «кут», – мяркуе беларуская мастачка Надзя Саяпіна, апошні праект якой прысвечаны даследаванню беларускай ідэнтычнасці ў стане выгнання.

«Мы як бы шукаем свой кут, свой вугал, закуток, новы агмень. А пасля баімся з яго выйсці. З’яўляецца адчуванне загнанасці, безвыходнасці. Нібы і ёсць прытулак, але адчуванне безвыходнасці застаецца. І мяне вельмі зацікавілі гэтыя гульні значэнняў», – апісвае творца адчуванне «роднага кута» беларусаў у эміграцыі.

Сёння, 4 ліпеня, у варшаўскай галерэі «Marszałkowska 18» а 18.00 адбудзецца адкрыццё выставы «Покуць»(«Pokuć»), на якой вядомы беларусам выраз «родны кут» атрымае аўтарскае і калектыўнае пераасэнсаванне (куратар выставы — Артур Камароўскі). Reform.news распытаў аўтарку вядомага праекта «Ліст да мамы» пра тое, як нараджаўся яе праект, ці ўдалося беларусам у эміграцыі знайсці свае месца за апошнія чатыры гады, і ці існуе канфлікт паміж тымі, хто з’ехаў і хто застаўся?

Адкуль з’явіўся вобраз «кута»?

– Тры гады з моманту пераезду з Беларусі я займалася тэмай эміграцыі ў рамках аднаго вялікага праекта, які называўся «Ліст да мамы». І ў гэтым праекце я шмат працавала з людзьмі. Гэта ўвогуле — аснова маёй творчасці: я пачынаю свае праекты з інтэрв’ю ці апытанняў, архівацыі нейкага матэрыялу, які атрымліваю ад людзей з пэўным досведам. І потым трансфармую вынікі ў асобныя працы.

Цяпер я стамілася ад гэтай тэмы. Апошнія гады словы «дом», «міграцыя» гучаць з кожнай калонкі. У выніку я свой праект у Польшчы як след і не паказала ды вырашыла сыходзіць ад гэтай тэмы. Але на пачатку гэтага года я прыняла ўдзел у групавой выставе беларускіх мастакоў і мастачак «Часам я трымаюся за паветра» ў галерэі «Кёрнэрпарк» у Берліне. Там я паказвала розныя работы і раптам заўважыла, што ўсе яны звязаны з кутом. І два відэа, у якіх па-рознаму абыгрываецца кут. І на фатаграфіі валізка стаіць у куце. І самі гэтыя работы былі інсталяваныя ў папярэдне выбудаваны кут.

І вось з дапамогай гэтай берлінскай выставы я знаходжу сябе ў гэтым куце, хоць і дагэтуль гэты вобраз ужо праяўляўся ў тэме «загнанасці ў кут».

І я пачала думаць пра гэты вобраз кута, тым больш, што, здаецца, толькі беларусам уласціва гаварыць пра радзіму як пра кут. Мы радзей кажам «край», як гэта прынята ва ўкраінскай традыцыі. «Радзіма» — крыху асавечаны вобраз. «Бацькаўшчына-мацькаўшчына» — нагадвае нейкія гульні. І атрымліваецца, што вобраз кута — вельмі беларуская традыцыя.

«Кут як бы знаходзіцца паміж, і не тут, і не там»

— А далей я стала цікавіцца, што азначае кут у розных культурах. Высветлілася, што ў яго вельмі супрацьлеглыя значэнні. У славян ёсць «покуць» — чырвоны кут, святое месца ў хаце, дзе вісіць ікона і праводзяцца абрады.

З іншага боку, кут — гэта і месца пакарання. Калі яшчэ ўлічыць, што ў нашых абрадах многае ідзе з паганскай традыцыі, то кут уяўляецца такім шматзадачным месцам, ён як бы знаходзіцца паміж, і не тут, і не там.

А адна з маіх работ, прысвечаная эміграцыі, якраз пра тое, як ты спрабуеш патрапіць у гэту прастору паміж. Бо тут адна краіна, адна ментальнасць, а там — усё іншае… І мы як бы шукаем свой кут, свой вугал, закуток, новы агмень. А пасля баімся з яго выйсці. З’яўляецца адчуванне загнанасці, безвыходнасці. Нібы і ёсць прытулак, але адчуванне безвыходнасці застаецца. І мяне вельмі зацікавілі гэтыя гульні значэнняў.

«Коласаўскі кут» адкрыўся для мяне з новага боку»

— Вядома, я звярнулася да літаратуры, каб пашукаць, што ў ёй гаворыцца пра кут. І, канешне, звярнулася да Коласа. Вобраз яго «кута» часта выкарыстоўваецца абодвума бакамі — і прапагандай, і апазіцыяй. Ты адкрываеш сайт нейкай вучэбнай установы, і там будзе якая-небудзь інфармацыя са словамі «Мой родны кут, як ты мне мілы!».

Аднак тут я высвятляю, што Колас пачаў пісаць паэму «Новая Зямля» ў 1911 годзе і працягнуў ствараць яе ў турме, дзе ён сядзеў за ўдзел у настаўніцкім з’ездзе. Канкрэтна тыя старонкі, дзе ён разважае пра сваю Бацькаўшчыну. А пазней яго твор выходзіць у 1923 годзе ўжо ў падзеленай Беларусі — мама Коласа і яго дом застаюцца на баку Польшчы, і ён маці больш ніколі не пабачыць.

Мяне гэта вельмі ўразіла, таму што мне здавалася, што гэтая гісторыя пра ўслаўленне сялянскай працы, зямлі — так падаваўся сэнс твора ў адукацыі. Але атрымліваецца, што паэт звяртаецца да радзімы, з якой ён раздзелены турмой, а пасля — мяжой.

І я ўбачыла ў гэтым сімвал, моцна звязаны з беларускай ідэнтычнасцю. Мне здаецца, што зараз мы праходзім чарговы цыкл пабудовы сваёй ідэнтычнасці. Мы адраджаем свае традыцыі, пры гэтым знаходзімся ў выгнанні — як унутраным, так і знешнім. Мы выбудоўваем сваю ідэнтычнасць праз досвед аддаленасці, ва ўмовах сацыяльных трансфармацый, востра адчуваючы, што менавіта цяпер гэта рабіць неабходна.

І я адчула патрэбу паразмаўляць на гэтую тэму: як выбудоўваецца наша ідэнтычнасць праз эміграцыю. І ўжо сам працэс пошуку становіцца нейкай адметнай беларускай рысай. Мы заўсёды шукаем, што гэта значыць: быць беларусамі.

Што будзе на выставе

— У гэтым праекце дзве часткі: адна звязаная з народнымі традыцыямі, народнай мудрасцю, другая — літаратурная. Мне давялося пералапаціць шмат анлайн-рэсурсаў у пошуках твораў беларускіх паэтаў, у якіх яны звяртаюцца да роднага кута. І я выбірала паэтаў і паэтак, якія сутыкнуліся з эміграцыяй і рэпрэсіямі. Сабрала спіс цытат аўтараў рознага часу, ад, напрыклад Эдварда Адынца, сучасніка Міцкевіча, да Кудасавай, Шакель і маладога Бахарэвіча. І ў многіх гэтых аўтараў ідзе зварот да Коласава роднага кута. Як рэпрыза гучыць у іх творах.

Часам гэты зварот набывае сацыяльнае адценне, часам — прыроднае.

І я адразу падумала пра відэаперформанс, звязаны з гэтымі куткамі, пра нейкія адмысловыя аб’екты.

Відэаперформанс (над відэа працавалi: Глеб Бурнашаў, Кастусь Мілагучны, Яўген Булдык/Mufer) мы знялі ў вёсцы Mochnate, якая размешчана вельмі блізка да Беларусі. Там жывуць этнічныя беларусы, якія развіваюць свае традыцыі, праводзяць святы і спяваюць свае песні. Там арганізавалі рэзідэнцыю Mоchnarte, дзе мастакі працуюць з тэмамі пагранічча і гісторыяй рэгіёна.

Мне таксама захацелася прапрацаваць гэты момант знаходжання ў такім месцы. Бо ты адчуваеш сябе ў беларускай вёсцы. І гэта супакойвае. Вельмі спецыфічнае пачуццё. Табе таксама балюча і сумна, бо гэта моцная адсылка да радзімы, большая, чым мінскія панэльныя дамы. Вёска ўсё ж звязаная з маімі бабулямі-дзядулямі, з дзяцінствам. Кранаюць душу ўсе гэтыя дамкі і вясковыя вулкі.

Дык вось, там мы знялі відэаперформанс, які будзе паказаны на выставе. Гэта рытуал размовы са сваёй радзімай. А таксама ён — пра намінальнасць мяжы, бо там, у той вёсцы, цяжка зразумець, дзе заканчваецца Польшча і пачынаецца Беларусь. Гэтак жа і многія з нас не інтэгруюцца ў іншую культуру, а развіваюць сваю, хоць і знаходзяцца на іншай тэрыторыі, у іншай краіне.

«Радкі, сабраныя з твораў розных паэтаў, застылі ў гэтых цаглінах»

— Яшчэ на выставе я пакажу аб’екты, якія ўяўляюць сабой цагліны-свечкі. Чаму свечкі, зразумела: гэта і крохкасць, і здольнасць таяць на вачах. А таксама яны звязаны з кутом, дзе мы запальваем свечкі, молімся ці праводзім абрады. Цагліны — з аднаго боку, руіны, з іншага — элемент пабудовы гэтага кута.

Радкі, сабраныя з твораў розных паэтаў, застылі ў гэтых цаглінах. То-бок, можна набыць сабе такі артэфакт і выкарыстоўваць яго як свечку, а з іншага боку, на ім будуць напісаны фрагменты вершаў, гэта арт-аб’екты.

Гэта адзін аспект майго праекта, іншы — пра народную традыцыю. У вясковых прымаўках і прыказках утоеная жыццёвая мудрасць, і мне было цікава пашукаць, як шмат у гэтых выразах такіх паняццяў, як змірэнне, ці ўстояная несправядлівасць. Ці нейкія фразы пра тое, што трэба працаваць і «не выпендрывацца», цярпець і не жадаць большага. І я выбрала са слоўніка такія фразы, якія, як мне здавалася, характарызуюць нашу ментальнасць, беларускую ідэнтычнасць, і скала з іх спіс. І звярнулася да нашых культурных дзеячаў у эміграцыі з просьбай выбраць прыказку і прымаўку, якая характарызуе беларускі нацыянальны характар, са спіса, ці адшукаць сваю. Пасля з гэтых выказванняў праз паўтарэнне тэксту рабіла каліграмы па фатаграфіях, якімі падзяліліся культурныя асобы. Атрымалася восем малюнкаў.

То-бок, гледачы ўбачаць каліграмы, у якіх можна будзе пазнаць прыродныя ці гарадскія краявіды з Беларусі. Кожны з маіх саўдзельнікаў выбіраў той беларускі ландшафт-успамін, які яму блізкі. У мяне будзе, скажам, тры малюнкі, на якія можна паглядзець як на тры ракурсы адной хаткі. Але будуць і выявы двароў і панелек. У самай першай рабоце можна прачытаць такія словы: «Перажылі лета гарачае, перажывем і лайно сабачае». І фотаздымак 1993 года. Ці на іншай рабоце прымаўкай «Хто новага не бачыў, той старому рады» створаны іншы краявід. Таксама нейкая наша гісторыя.

«Для мяне істотна, што я расказваю не проста пра ўласны досвед»

— Мне важна культываваць эмпатыю. Бо мне здаецца, што яе не хапае. А ў мастацтва ёсць важная сацыяльная роля, скіраваная на працэс узаемадзеяння паміж людзьмі. Жывога кантакту відавочна не хапае. І мне не хочацца, напрыклад, проста расказваць пра складанасці, з якімі сутыкаюцца эмігранты, я хачу, каб людзі адчулі гэта праз нейкае ўзаемадзеянне.

Для мяне істотна, што я расказаваю не проста пра ўласны досвед, а пра досвед вялікай колькасці людзей. З аднаго боку, я прапаную нейкую форму, сфармаваную маім рашэннем, з іншага боку, у гэтай формы заўсёды застаецца магчымасць развіцця: глядач можа прапанаваць свае рашэнне, выбраць уласнае фота, ці паўдзельнічаць іншым чынам. Амаль у кожным маім праекце закладзена магчымасць такога ўзаемадзеяння. І мне прыемна чуць, калі гледачы расказваюць, што праз мой запыт яны знайшлі магчымасць падумаць пра важныя пытанні.

Я даўно падумваю вярнуцца да жывапісу ці графікі, але я не магу проста сесці і пачаць пісаць карціну. Таму што як толькі я задумваюся, пра што яна можа быць, мне адразу хочацца пачаць цікавіцца нейкім іншым досведам. То-бок зноў пачынаюцца пытанні сацыяльнага ўзаемадзеяння.

Мне заўсёды цікава паказваць, што гэты досвед, з аднаго боку, аднолькавы, а з іншага — кожны чалавек мае штосьці сваё прыватнае ў гэтым агульным досведзе. У аднаго, як, скажам, у праекце «Покуць» Беларусь асацыіруецца з панелькамі, у іншага — з хатай, а яшчэ ў кагосьці — з нейкай дамашняй гісторыяй. А для некага — проста выпадковы кадр, ніякім чынам не звязаны з іх гісторыяй.

Складанасці адаптацыі

— Я чытала скрыншоты пад пастом адной вядомай асобы, што нават пяці і дзесяці гадоў недастаткова для адаптацыі. Чалавек піша, што так, праз сем гадоў я разумею мясцовых людзей, але адчуваю сябе ўсё яшчэ чужым. І мне здаецца, гэта вялікае пытанне: як адчуць сваю адаптацыю, асабліва ў Польшчы. Па-першае, тут вялікая дыяспара, вялізны беларускі пухір, бары, тэатр, кіно, выставы… Нам нават не трэба размаўляць на польскай мове. Мы можам паглядзець беларускую тэатральную пастаноўку, беларускае кіно, схадзіць на беларускую выставу ці ў беларускі бар… І працаваць сабе анлайн, напрыклад, у ІТ. Я не лічу, што гэта адаптацыя. Табе проста становіцца спакойна і камфортна, ты нібы дадому вяртаешся. І нуль адаптацыі да краіны.

Сярод тых людзей, якіх я сустракаю, я не бачыла пакуль нікога, хто рэальна адаптаваны ў тую краіну, у якой жыве, акрамя тых, хто пераязджаў усвядомлена.

Беларусам асабліва складана адаптавацца, таму што ў нас ў Беларусі не было масавага турызму і мы па-сапраўднаму не ведаем, хто такі мігрант. А ў Еўропе — усё пра міграцыю. Ты сустракаеш чалавека, які табе здаецца сапраўдным немцам, а яго папярэдняе пакаленне, высвятляецца, выхадцы з Румыніі.

І вось гэтая няздольнасць быць прынятымі прапрацоўваецца ў многіх праектах, якія кажуць пра гэта не толькі з пункту гледжання міграцыі, а з пункту гледжання Іншага, чужога. У гэтым плане, мне здаецца, наогул складана адаптавацца.

«Самая вострая стадыя надыходзіць на другі-трэці год»

— Карацей, адаптацыі пакуль не адбываецца, і больш за тое, я назіраю новыя хвалі эмігранцкага крызісу, маю на ўвазе, псіхалагічнага. На другі-трэці год надыходзіць самая вострая стадыя крызісу вымушанай эміграцыі. Бо людзі страцілі свой статус ці рэзка змянілі від дзейнасці. І я зараз назіраю крызіс у велізарнай колькасці людзей, велізарная колькасць пар распадаецца… І гэта адбываецца не адразу пасля пераезду, а праз два-тры гады.

Людзі, здавалася, ужо ўсё перажылі — арышты, пераезды, адаптацыі першых гадоў, складанасці, безграшоўе, беспрацоўе, а то і па некалькі пераездаў, яшчэ і праз вайну… У мастацкім асяроддзі і, напэўна, у НДА асяроддзі гэта асабліва моцна адчуваецца, напэўна, таму, што з пачатку эміграцыі быў такі ўздым. Ну так, часам складана, часам не было магчымасці некалькі месяцаў працаваць, але ты падаешся на нейкія рэзідэнцыі ці стыпендыі, беларускія ці еўрапейскія. А цяпер стала складаней, шмат дзе на беларусаў або на тэму эміграцыі перасталі арыентавацца, і калі ты ідзеш на агульнасусветнай конкурснай аснове, то як бы мы ўсе не настолькі добрыя як мастакі. І трэба шукаць працу. А ты ўсе гэтыя гады нічога такога не рабіў ці мову не вывучыў на належным узроўні. Многія з гэтым сутыкаюцца, што ты як бы траціш сябе ці адчуваеш, што гэта не тваё месца.

Канфлікт паміж тымі, хто з’ехаў, ці хто застаўся

— Пытанне складанае, таму што з кожным годам у мяне ўсё менш знаёмых, якія засталіся. І гэта ўжо не звязана з пратэстамі і пераследам; часта з’язджаюць людзі, якія наогул ні ў чым не ўдзельнічалі. І мне ўжо цяжка ўявіць, хто там застаўся і як яны сябе адчуваюць, аднак падзеленасць, вядома, расце.

У маім асяроддзі з большага культурныя дзеячы і дзяячкі. А мастакі, якія засталіся ў Беларусі, як ездзілі за мяжу, так і ездзяць. Мы з імі ў адным полі інтарэсаў, у гэтым агульнасусветным кантэксце мастацтва.

Пры гэтым я бачу агульную тэндэнцыю: цікавасць да адраджэння традыцыі, на шчасце, яна назіраецца па абодва бакі мяжы. Людзі займаюцца рамёствамі, развіваюць традыцыі ў сваім мастацтве. Тут— больш адкрыта, там, можа быць, крыху больш прыхавана, аднак не заўсёды. Бо рабіць народныя ўпрыгожанні і спяваць народныя песні табе ніхто не забараняе.

З іншага боку, мне ўвесь час хочацца асуджаць людзей, якія рызыкуюць, бо не з’язджаюць. Але думаю, што гэта асужэнне ўзнікае з-за таго, што мне за іх страшна. Можа, гэта нейкая форма рэтраўматызацыі сябе, калі ты бачыш, што некага затрымалі, табе проста балюча глядзець на тое, што адбываецца. А яшчэ больш балюча з-за таго, што я гэтага змог пазбегнуць. Вось гэтая віна як бы запускае агрэсію…

У гэтым праекце пра эміграцыю адна з першых прац была прысвечана пачуццю віны — пачуццю віны ахвяры за тое, што яна недастаткова пацярпела або ўратавалася ў параўнанні з іншымі ахвярамі. Цяжка прымаць тую пазіцыю, але з іншага боку, людзі апелююць, застаючыся, да таго, што не заўсёды прыемна чуць: напрыклад, таму, што бацькі ва ўзросце. Але ў таго, хто з’ехаў, часам таксама не было выбару.

Але мне падаецца, што праблема не ў тым, што ёсць канфлікт паміж тымі, хто застаўся ці з’ехаў, проста Беларусь перажывае адну з найвялікшых хваляў эміграцыі.

І гэта адчуваюць усе.

***

Выстава «Покуць» будзе працаваць да 7 ліпеня. Каардынатарка выставы — Карына Дудзінска.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram