«Кіно перадусім — гэта пра адказнасць»: Аляксей Палуян — пра стварэнне Беларускай незалежнай кінаакадэміі і другое жыццё «Куражу»

17 лютага ў межах Берлінскага міжнароднага кінафестывалю на пляцоўцы Еўрапейскага кінарынку (EFM) адбудзецца прэзентацыя новага аб’яднання беларускіх кінематаграфістаў — Беларускай незалежнай кінаакадэміі (BIFA).

Рэжысёр Аляксей Палуян, аўтар вядомых стужак «Возера радасці», «Кураж» («Смеласць»), — адзін з чальцоў ініцыятыўнай групы, якая заснавала новую інстытуцыю. Reform.by звязаўся з беларускім кінематаграфістам, каб дазнацца болей пра новую арганізацыю, а гэтаксама распытаў аўтара пра тое, які час, на яго погляд, перажывае сёння беларускі незалежны кінематограф і ці змяніў яго фільм «Кураж» стаўленне да беларусаў у Еўропе і ва Украіне.

«Вайна ўсё змяніла»

— Аляксей, віншую з добрай ініцыятывай — стварэннем Беларускай незалежнай кінаакадэміі. Але, мяркую, для многіх людзей навіна сталася неспадзяванкай. Маўляў, мы не так шмат бачым беларускага кіно, а тут «цэлая кінаакадэмія» з’явілася. Таму маё першае пытанне сфармулюю так: чаму Беларуская незалежная кінакадэмія паўстала менавіта цяпер?

— Насамрэч патрэба ў арганізацыі, якая б лабіравала інтарэсы беларускага незалежнага кіно, існавала ўжо даўно. Але не было нейкага штуршка, каб яна з’явілася.

— Што асабіста для цябе сталася гэтым штуршком?

— Затрыманне ў 2021 годзе дырэктаркі фестывалю Watch Docs Belarus Таццяны Гацуры-Яворскай. (Таццяна Гацура-Яворская была затрымана ў пазамінулым годзе за арганізацыю выставы пра працу медыкаў «Машына дыхае, а я — не». — заўв. Reform.by). Я памятаю свой шок тады і адчуванне, што не магу заставацца ў баку. Гэта была нейкая агульная салідарнасць — спантанная, эйфарычная, калі кожны рабіў усё, што мог. І ў той момант я ясна ўбачыў, што ў нашай кінематаграфічнай супольнасці няма пэўнай інстытуцыі, якая са сваёй рэпутацыяй магла б прадстаўляць беларускіх незалежных фільммейкераў, дзейнічаць ад іх асобы. Якая магла б іх абараніць, калі здараюцца такія рэчы. Палітычны крызіс выявіў, што гэта ўжо сур’ёзны прагал, які патрабуе запаўнення.

— Але гэта падзеі 2021 года. А кінаакадэмія паўстала менавіта цяпер.

— Так, калі затрымалі Таццяну, гэта ўсё яшчэ быў час, калі, нягледзячы на рэпрэсіі, у нас яшчэ жыла эйфарыя ад падзей 2020 года. Тады падавалася, што нас пачулі, што свет пачаў паварочвацца да Беларусі. Але ўсё, вядома, перакуліла 24 лютага 2022 года, калі Расія ўварвалася ва Украіну. Вайна ўсё змяніла. І невыпадкова тады беларускія кінематаграфісты зрабілі калектыўны ліст салідарнасці — супольнасць была абурана тым, што адбываецца, што Беларусь выкарыстоўваюць у якасці пляцоўкі для ўварвання. Мяркую, што тады да большасці прыйшло разуменне, — свет ужо ранейшым не будзе.

— Ад каго сыходзіла ініцыятыва стварэння кінаакадэміі?

— Ад Волі Чайкоўскай (Заснавальніца і дырэктарка Фестывалю Паўночных і Балтыйскіх краін «Паўночнае ззянне», прадзюсарка, кінематаграфістка — заўв. Reform.by). Воля патэлефанавала мне з прапановай стварэння рэсурсу, і ўсё закруцілася. Потым да нас далучыліся кінааналітык, праграмны дырэктар Ігар Сукманаў, а пару месяцаў пазней рэжысёр Андрэй Куціла, рэжысёрка Дар’я Жук і кінакрытык Ірэна Кацяловіч.

«Мы вырашылі пачаць з асноўнага»

— Чаму было вырашана стварыць менавіта кінаакадэмію? Ува многіх краінах існуюць кінафонды кіно — не было ідэі заснаваць фонд беларускага кіно? Такая прапанова, напэўна, мусіла была прагучаць.

— Так, яна агаворвалася, але мы яе адразу адкінулі. Бо кінафонд — гэта вельмі сур’ёзная арганізацыя, існаванне якой магчыма толькі на грунтоўным эканамічным, юрыдычным і фінансавым падмурку. У нас сёння няма такіх умоў у Беларусі.

Зрабіць кінафонд у іншай краіне? Ок, якая еўрапейская краіна, скажыце, возьме на сябе адказнасць выдаткоўваць грошы сваіх падаткаплацельшчыкаў для беларускіх кінематаграфістаў, каб яны здымалі незалежнае кіно? Мне падаецца, што падобная ідэя — утопія, трэба рэальна глядзець на рэчы.

Таму мы вырашылі пачаць з асноўнага — са стварэння інстытуцыі, якая будзе лабіраваць інтарэсы незалежнага кіно ў прадстаўнічым і прадзюсерскім сэнсах. Для многіх еўрапейскіх краін Беларусь — гэта воблака, уяўленне пра нас, беларускае незалежнае кіно, у іх вельмі цьмянае. Трэба пачаць з малога — заявіць пра сабе, расказаць, паказаць свету, што мы ёсць, у нас ёсць свае незалежныя праекты, і далей — запусціць працэсы, якія могуць паслужыць імпульсам для стварэння новых кінапраектаў у будучыні.

— Можна сказаць, што ў пэўным сэнсе кінаакадэмія будзе шукаць сродкі для новых фільмаў беларускіх незалежных кінематаграфістаў?

— Яна будзе садзейнічаць таму, каб у фільммейкераў з’явілася больш магчымасцяў іх знайсці, так. Але наша мэта, у першую чаргу, гэта аб’яднанне, мы хочам зрабіць голас беларускіх незалежных кінематаграфістаў больш чутным у свеце.

Вядома, у нашых прыярытэтах таксама і інтэграцыя беларускага незалежнага кіно ў агульную еўрапейскую кінасупольнасць. Далей мы хочам распавесці пра сітуацыю, у якой вымушаны дзейнічаць беларускія кінематаграфісты. Кінасвет пра гэта мала ведае.

Што наконт фінансавай падтрымкі… Так, BIFA будзе садзейнічаць таму, каб незалежныя кінематаграфісты атрымалі міжнароднае фінансаванне. Аднак, хачу падкрэсліць, што менавіта садзейнічаць. Бо аніякая інстытуцыя такія рэчы як адстойванне свайго праекта, яго развіццё, пітчынг, фінансавыя дамовы за творцу не зробіць. Мы пашыраем карту магчымасцяў, але ўсё роўна галоўныя рэчы аўтар робіць сам.

«Я бы параўнаў нашу сітуацыю з польскім кіно часоў «Салідарнасці»

— Пытанне, якое шмат дзе ўжо абмяркоўвалася, але ў дадзеным кантэксце мне падаецца важным, каб яно прагучала. Якім чынам сёння існуе беларускі незалежны кінематограф?

— Не адкрыю таямніцы, калі скажу, што беларускія незалежныя фільммейкеры ўжо колькі год вымушаны дзейнічаць кожны сам па сабе. Тое, што ствараецца, ствараецца літаральна цудам. Ты казала вышэй, што гледачу цяжка знайсці і пабачыць незалежнае белкіно, але гэта акурат следства таго, што аўтарам прыходзіцца ўсё рабіць самім. Пісаць сцэнар, здымаць, шукаць грошы на праекты, прабіваць свае ідэі, да нават займацца пракатам фільма.

Беларускія аўтары ўжо даўно не разлічваюць на дзяржаўнае фінансаванне. Яны шукаюць сродкі на кіно за мяжой, і гэта супер, калі прадзюсеры замежных краін пагаджаюцца працаваць з нашымі творцамі. Гэта значыць, што беларускія фільммейкеры застаюцца ў прафесіі, аўтры і аўтаркі не будуць працаваць афіцыянтамі, а будуць рабіць кіно. Я кажу зараз такія элементарныя рэчы, але гэта тое, што мы маем.

— Ці з’явіліся беларускія прадзюсеры за гэты час у краіне, на твой погляд?

— З’явіліся, але іх вобмаль. Воля Чайкоўская, Леанід Каліценя, Мікалай Лаўрэнюк, хто яшчэ? І яны таксама завязаны на іншыя краіны. Сітуацыя ў нас была не з лепшых да 2020 года, але пасля разгрому грамадскай супольнасці ў 2021 годзе, калі былі ліквідаваныя незалежныя інстытуцыі, звязаныя з кіно, — шанцаў ствараць свае карціны ў Беларусі зусім не засталося. І давершыла справу вайна ва Украіне. Таму з’яўленне Кінаакадэміі — гэта, бадай, адзін з захадаў, які толькі і можа нас выратаваць. Бо калі мы не пачнем сёння інтэгравацца ў еўрапейскую супольнасць, — у нас будучыні няма.

— Нашу сітуацыю можна параўнаць з іншымі ў сусветнымі кіно?

— Мабыць, я параўнаў бы нашу сітуацыю з польскім кіно часоў «Салідарнасці», калі некаторыя польскія рэжысёры з’язджалі ў эміграцыю, большасць — у Францыю, і стваралі там. Але гэта, канечне, вельмі гучнае параўнанне, бо ў нас няма такіх умоваў.

Уласна, Кінаакадэмія і паўстала, каб мы ўсе займелі нейкую апору. І хочацца зазначыць, што тыя водгукі, якія проста цяпер трымліваем ад нашых калег з Еўропы, вельмі натхняюць. Мы заручыліся падтрымкай Еўрапейскай кінаакадэміі, і вельмі прыемна было пачуць рэакцыю дырэктара Матэйcа Ваўтэра Кноля. У адказ на нашу навіну ён сказаў: «Нарэшце!». Маўляў, цяпер мы ведаем, з кім мець справу ў дачыненні да Беларусі, да каго ісці.

Далей у нас наперадзе вельмі шмат працы — ад запрашэння і размоваў з разнастайнымі кінафондамі — да сустрэч з прадстаўнікамі Еўразвязу.

«Мяне заўжды абурае, калі нехта кажа, што беларускага кіно няма»

— Аляксей, але для шмат каго з беларусаў незалежнае беларускае кіно існуе ў такім воблаку: яно недзе ёсць, яго паказваюць на міжнародных фестывалях, але пераважна да гледача яно рэдка даходзіць. Што, на твой погляд, сёння можа прапанаваць гледачу, давесці, паказаць: «Паглядзіце, вось беларускае кіно — яно існуе, адбываецца»?

— Мне падаецца, беларускі глядач яшчэ не падзяляе аўтарскае кіно і камерцыйнае. Ёсць такі нюанс. Пэўныя зрухі ў разуменні таго, што ёсць аўтарскім кінематографам, адбыліся, мабыць, толькі з таго з моманту, калі фестывалем «Лістапад» стала кіраваць кампанія «Арт Карпарэйшн». Тады, мне падаецца, публіка займела прафесійную падачу аўтарскага кіно, і пачала атрымліваць асалоду ад сустрэчы з ім. Далучым да агульнай карціны і знаёмства з беларускім аўтарскім кіно новых аўтараў. (Вядома, аўтарскае кіно можа быць камерцыйным, але гэта асобная тэма для гутаркі).

Сёння тых пляцовак, дзе можа паглядзець беларускія карціны цікавых рэжысёраў, у Беларусі зусім не засталося — з незалежных афлайн-фэстаў выжылі, лічы, адзінкі.

Аднак я заўсёды лічыў і лічу, што беларускае кіно ёсць. Мяне заўжы абурае, калі нехта кажа, што яго няма. Проста яно вымушана існаваць у іншым рэжыме — гэта звычайна індывідуальныя, часам нават «партызанскія» стратэгіі аўтараў. Але тыя імёны, якія ў нас сёння ёсць — Андрэй Куціла, Дар’я Жук, Дар’я Юркевіч, Улада Сянькова, Максім Швед, Настасся Мірашнічэнка, Мікіта Лаўрэцкі, Юлія Шатун — гэта тыя кінарэжысёры, якіх ведаюць і за мяжой, і яны зараз — асобы беларускага незалежнага кіно.

— Ініцыятыўная група Кінаакадэміі — шэсць чалавек. Але на якую колькасць сябраў вы арыентуецеся ў будучыні?

— На дадзены момант мы запрасілі ў кола кінаакадэмікаў каля 20 чалавек, якія прафесійна займаюцца кінавытворчасцю. І, мяркуем, колькасць сябраў у перспектыве можа павялічыцца да 30-ці. Але не болей. У нашым выпадку менш ёсць больш. То-бок мы не гонімся за колькасцю.

— Абапіраючыся на якія крытэрыі вы запрашаеце прафесіяналаў?

— Крытэрыі ўваходу ў нас тыя ж, што ў іншых кінаакадэміяў, — скажам, Украінскай кінаакадэміі. Мы тут не вынаходзілі ровар.

Напрыклад, калі запрашаем рэжысёра, то ў яго даробку мусяць быць два кароткаметражных фільмы, якія трапілі ў праграмы фестываляў кваліфікацыі FIAPF альбо Еўрапейскай кінаакадэміі. Калі рэжысёр зняў поўны метр,- то ён мусіць быць паказаны на фестывалі класа «А». Стандартныя, міжнародныя класіфікацыі. Калі запрашаем аператара, — тое самае. Калі актора ці акторку — у яго ці яе мусіць быць галоўная роля ў дзвюх кароткаметражных карцінах, ці у поўнаметражным фільме, якія зноў жа былі на фестывалях адпаведнай міжнароднай акрэдытацыі. Калі вітаем крытыка — то ён ці яна мусіць быць чальцом Міжнароднай федэрацыі кінапрэсы FIPRESCI. Зараз я кажу агулам, але больш дакладна крытэрыі ўваходу будуць прапісаны на сайце Акадэміі.

Няхай гэта будзе 20 чалавек, але тых, якія ведаюць, як працуе міжнародная кінаіндустрыя.

Ва Украінскай кінаакадэміі, напрыклад, 35 чалавек.

У нас, канечне, ёсць думкі наконт таго, куды рухацца далей. Мы зараз падзялілі патрэбы беларускага кіно на патрэбы для дакументалістаў і патрэбы для рэжысёраў ігравога кіно. Вядома, з апошнім больш працы — там болей праблем. Мы жадаем выслухаць меркаванні на гэты конт кожнага сябра Кінаакадэміі і плануем знайсці рашэнне, выбудаваць стратэгію — і далей прадстаўляць, знаёміць беларускіх аўтараў з еўрапейскімі кінапрадзюсерамі. Прэзентацыя BIFA на Берлінале — гэта толькі пачатак.

«Кураж» бачылі байцы палка Каліноўскага»

— Аляксей, не ўтрымаюся спытаць пра твой досвед уваходжання ў еўрапейскую кінаіндустрыю? Твае жыццё змянілася пасля Берлінале?

— Вядома, стала больш увагі. Адкрыліся некаторыя дзверы, так. Але мы дарослыя людзі, і разумеем, што каб — раз! — і раптам лёгка стала, такога нідзе не будзе. Ты завяршаеш адзін праект і пачынаеш шукаць грошы на іншы, ці ўсё адбываецца паралельна. Няма ніякіх гарантый, што ты атрымаеш фінансаванне новай стужкі, але без Берлінале шанцаў на ажыццяўленне ідэй было б яшчэ менш.

Сёння нам удалося на прэзентацыю Кінаакадэміі на Еўрапейскім кінарынку запрасіць міністарку Нямеччыны ў пытаннях культуры і медыяў Кляўдыю Рот. Каля месяца вялося з ёй ліставанне, і яна, у рэшце рэшт, пагадзілася. Мяркую, што мой прафесійны даробак паспрыяў таму, што сёння мы маем такую пачэсную госцю на імпрэзе. Гэта вялікі гонар.

— Твой дакументальны фільм «Кураж» аб’ездзіў за апошнія два гады, лічы, паўсвету — Германію, Польшчу, Літву, здаецца, дабраўся і да Амерыкі. Гэта карціна адна з найвядомейшых на сёння беларускіх дакументальных стужак. Нагадаю, што паказы кіно суправаджаліся акцыяй салідарнасці — на крэслы гледачоў раскладваліся партрэты беларускіх палітвязняў, і ты звяртаўся да людзей з просьбай напісаць лісты людзям, якія знаходзяцца за кратамі. Хацелася б даведацца пра гэты твой досвед размовы з публікай разам з кіно. Як ты бачыў, ці змянялася стаўленне да Беларусі, беларусаў за гэты час вялікага пракату стужкі? На што аказаўся здольным твой фільм?

— Добрае пытанне.

Ведаеш, я бы сказаў, што кожны паказ — гэта было своеасаблівае адкрыццё для людзей, сапраўды. Зразумела, на сеансы прыходзіў глядач, які быў хоць крыху ў тэме, (я маю на ўвазе замежнага гледача), але амаль кожны раз, калі завяршалася дэманстрацыя стужкі, я чуў такія словы. «Мы нават не маглі сабе гэтага ўявіць — што адбываецца ў Беларусі». Такая рэакцыя.

Потым, пасля пачатку расійскага ўварвання ва Украіну, гэта адкрыццё Беларусі, яе палітычнай сітуацыі праз фільм, мне падаецца, стала яшчэ важкім, больш каштоўным. Асабліва на тых паказах, дзе прысутнічалі ўкраінцы.

Я памятаю сеанс на фестывалі «Бульбамуві» ў Варшаве. Калі закончыўся фільм, мікрафон узяла ўкраінская праваабаронца і сказала: «Дарагія беларусы! Я хачу вам падзякаваць, — і заплакала, — тое, што вы робіце —  на жаль, не так шмат хто ведае ва Украіне, і таму я хачу сказаць вам дзякуй за ваш супраціў». Я распавядаю зараз, і ў мяне сэрца сціскаецца. Потым устала жанчына з Данбаса і паведаміла сваю гісторыю — як яна мусіла бегчы… Расказвае і таксама плача. І напрыканцы дзякуе за тое, што беларусы не здаюцца. І зала проста выдыхае — на паказе быў аншлаг, шмат беларусаў… Знаеш, такі вельмі кранальны момант.

Вось калі ты чуеш такія словы, — гэта дае неверагодную матывацыю. Да таго часу «Кураж» ужо аб’едзіў шмат краін, здавалася, яго ўжо ўсе бачылі. Але я зразумеў, што фільм мусіць дэманстравацца і далей. Бо яго значэнне толькі ўзрастае ў тых абставінах, якія склаліся — калі з беларусаў-герояў зрабілі здраднікаў.

У гэтым плане я вельмі ўдзячны Таццяне Гацуры-Яворскай і яе цудоўнай камандзе, якая зладзіла фестываль беларуска-ўкраінскага кіно «1084. На мяжы» і паказала фільм ва Украіне. Мне падаецца, што на бягучы момант — гэта былі самыя галоўныя паказы маёй стужкі. Таццяна і яе каляжанкі запрасілі на сеансы ў Кіеве і байцоў з палка Каліноўскага. Гэта проста бясцэнна!

— «Кураж» у пэўным сэнсе стаўся голасам беларусаў за апошнія два гады — гэта так. Але як ты лічыш, наколькі вялікія шанцы, што ў нас з’явяцца падобныя стужкі? Што беларускія незалежныя кінематаграфісты здолеюць увайсці ў еўрапейскую кінасям’ю? Пытанне правакацыйнае, вядома, але мне цікава, што думаеш са сваёй пазіцыі, свайго гледзішча, калі ў цябе за плячыма гады ўваходжання ў нямецкую кінапрастору? Якія шанцы сёння ў шматпакутнага беларускага кіно?

— Шчыра кажучы, я не хачу ўвогуле ацэньваць шанцы.

І не хачу ўжываць слова «шматпакутнае», бо так мы аўтаматычна становімся ў пазіцыю ахвяры. Кіно — гэта вельмі сур’ёзны шлях. І калі ты абраў гэту прафесію, табе нідзе не будзе лёгка. «Кіно — гэта толькі для дарослых», — так казала мая прафесарка.

То-бок я хачу данесці, што кіно перадусім, — гэта пра адказнасць.

Наша незалежнае кінааб’яднанне і паўстала, бо мы вырашылі самі выбіраць, што будзе з беларускім незалежным кіно далей. Кожны па добрай волі ўсклаў на свае плечы абавязкі, разумеючы, што калі мы не аб’яднаемся, будзем проста сядзець, нічога не рабіць — мы не выжывем.

Калі кожны будзе гэта ўсведамляць, і не чакаць «гатовае» — то будуць і вынікі. Сёння ўжо з’явіліся беларускія аўтары, якія цвяроза бачаць сітуацыю. А значыць — у нас ва ўсіх ёсць будучыня.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram