Беларусь пасля 2020: культурныя тактыкі, стратэгіі і ўтопіі

На працягу апошніх дваццаці год беларускае культурнае поле функцыянавала ва ўмовах пастаяннага ціску і абмежаванняў з боку беларускай дзяржавы¹. Пасля 2020 года рэпрэсіі прынялі масавы характар. На студзень 2023-га ў палітычным зняволенні знаходзяцца 115 культурных дзея:чак, і кожны месяц расце колькасць адміністратыўных і крымінальных спраў у дачыненні да тых, хто займаецца падтрымкай незалежных культурных праектаў².

Дзяржаўны пераслед, парушэнне працы культурных інстытуцый, арышты дзея:чак культуры і ліквідацыя незалежных культурных аб’яднанняў сталі новай паўсядзённасцю. Нягледзячы на ціск і рызыкі, беларуская культура працягвае не толькі асэнсоўваць траўматычны досвед 2020 года, але і вырабляе новыя сэнсы, стварае і ўмацоўвае прасторы для грамадскага дыялогу і выбудоўвае транслакальныя і транснацыянальныя сувязі.

У гэтым тэксце будзе разгледжана некалькі асноўных стратэгій рэагавання беларускага культурнага поля на палітычны і сацыяльны крызісы пасля 2020 года. Фокус будзе зроблены на працэсах «нацыянальнага адраджэння», практыках калектыўнага клопату і досведзе нізавой кааперацыі. Гэтыя тры стратэгіі не з’яўляюцца вычарпальнымі, але даюць магчымасць убачыць некаторыя патэрны ўнутры розных супольнасцяў, груп і калектываў, занятых у культурнай сферы.

На практыцы гэтыя працэсы часта ўзаемадапаўняюць адзін аднаго. Працуючы з кропкі крызісу, беларускія культурныя дзеяч:кі выкарыстоўваюць усе даступныя інструменты перапрацоўкі і трансфармацыі досведу пасля 2020 года.

Нацыянальная адраджэнне

Па даных Цэнтра новых ідэй, менавіта пратэсты 2020 года для многіх беларусаў былі адпраўным пунктам у асэнсаванні «нацыі» і «нацыянальнай ідэнтычнасці»³. «Нацыянальнае адраджэнне» атрымала свой старт разам з хваляй узаемападтрымкі беларус:ак і было названа Аб’яднаным пераходным кабінетам — галоўным вектарам адбудовы беларускай культуры⁴.

У 2022 годзе катэгорыя «нацыянальнай ідэнтычнасці» для беларускай культурнай прасторы набыла яшчэ большую запатрабаванасць. Вайна Расіі ва Украіне і неабходнасць дыстанцавацца ад каланіяльных амбіцый краіны-агрэсара шмат для каго сталі паваротным момантам у асвойванні (або вяртанні) беларускай мовы як сімвалічнага бар’ера ад ваеннай экспансіі.

Цікавасць да беларускай гісторыі, спробы асэнсаваць квазікаланіяльны вопыт Беларусі і яе залежнасці ад Расіі далі штуршок для развіцця шматлікіх культурных праектаў і ініцыятыў. «Нацыянальнае адраджэнне» як комплекс практык і дзеянняў, накіраваных на адбудову і асваенне мінулай беларускай культуры і страчанай беларускай мовы, дало прастору для праектаў па прасоўванні мовы і стварэнні культурных прадуктаў на ёй, цікавасці да этнаграфіі і захаванні беларускіх абрадаў, гістарычных даследаванняў беларускага кантэксту і крэатыўнай працы з ім⁵.

Разам з гэтым само паняцце «нацыя» ў рамках стратэгіі нацыянальнага адраджэння часта імкнецца да апоры на гістарычны міф пра «славутае мінулае Беларусі». Так, нацыянальнае адраджэнне нерэфлексіўна звязваецца з забытымі і страчанымі героямі, супольнасцямі і іх традыцыямі, паступовае вяртанне да якіх дапаможа ў калектыўным прысвойванні «нацыянальнай ідэнтычнасці» і нацыябудаўніцтве.

Такая рэканструкцыя культурнага і гістарычнага досведу, прапушчаная праз палітычную прызму і парадак дня канкрэтных актараў, рэпрэзентуе Беларусь і беларус:ак гамагенным наборам культурных і сацыяльных практык⁶. Зводзячы «нацыянальную ідэнтычнасць» да досведу страты «нацыянальных» багаццяў: шляхты, вёскі, пакалення расстраляных паэтаў, адзення, абраднасці, рэлігіі — «нацыя» крышталізуецца як кансерватыўная, рыгідная структура, арыентаваная выключна на аднаўленне ўжо страчанага без крытычнага асэнвання гэтага мінулага.

Рэальная ж культурная шматзначнасць і складанасць беларускага кантэксту, сувязі ўнутры Беларусі паміж супольнасцямі з рознымі каштоўнымі арыентацыямі і іх уплыў на беларускую культуру, шматпланавасць сацыяльных і моўных зносін аказваюцца маргіналізаванымі. Уразлівыя групы — жанчыны, ВІЧ-пазітыўныя людзі, людзі з інваліднасцю, пажылыя людзі, ЛГБКТ+ людзі — выключаюцца з такога нацыянальнага дыскурсу, як нязначныя для наратыву аб гісторыі Беларусі.

Калектыўны клопат і салідарнасць

Калі нацыянальнае адраджэнне факусуецца на мінулых дасягненнях, то калектыўная салідарнасць працуе з месцам агульнай траўмы. Практыка клопату і гаення траўмы (trauma care and healing) у культурнай сферы становіцца спробай трансфармаваць балючы досвед і праз сумесныя дзеянні выпрацаваць бачанне магчымай будучыні.

Шматлікая колькасць групавых выставак і падзей, якія працуюць з дэканструкцыяй савецкага мінулага і беларускай сучаснасці, пошукам агульнага і асэнсавання рознага паміж пакаленнямі беларускіх культурных дзеяч:ак і калеж:анак з краін Усходняй Еўропы і Балтыі, факусуецца на крытычным асэнсаванні падзей блізкай і далёкай гісторыі Беларусі. Персанальны і калектыўны досвед жыцця ў Беларусі становіцца інструментам даследавання магчымасцей падтрымліваць адна адну і будаваць новыя супольнасці, якія часта выходзяць за межы канкрэтных краін⁷.

Вымушаная міграцыя беларускіх культурных дзеяч:ак, страта дома (часам — падвойная ці патройная), адчуванне небяспекі, мастацкай нематы, фізічнай і псіхалагічнай знясіленасці фармуюць мову культуры, арыентаваную на эмпатыю да падзей, рэзануючых з беларускім досведам.

Яскравым прыкладам калектыўнага клопату і салідарнасці і з боку культурнага, і палітычнага, і грамадзянскага поля можа паслужыць імгненны антываенны адказ беларус:ак на вайну Расіі ва Украіне і ўдзел у супраціве. Беларускія культурныя і грамадзянскія актывіст:кі бралі ўдзел не толькі ў пратэсных акцыях і дзеяннях прамой дапамогі ўкраін:кам, якія пацярпелі ад дзеянняў Расеі, але і арганізавалі транснацыянальныя праекты салідарнасці. Адным з такіх буйных праектаў можна назваць Антываенную кааліцыю, праект архівавання і распаўсюджання мастацкіх выказванняў супраць расейскай вайны, ініцыяваны Амбасадай Культуры і групай беларускіх працаўні:ц культуры⁸.

Вайна Расеі ва Украіне была не адзінай падзеяй, вакол якой кансалідаваліся намаганні беларускага культурнага поля. Міграцыйны крызіс на мяжы Беларусі, Латвіі і Літвы, пратэсты ў Іране, вайна Азербайджана і Арменіі мабілізавалі і культурныя, і грамадзянскія ініцыятывы.

Разам з гэтым такое актыўнае ўключэнне ў рэгіянальныя і глабальныя працэсы ў многіх выпадках аказваецца пабудаваным на асабістым укладзе. У сувязі з масавай прымусовай ліквідацыяй НДА ў Беларусі культурныя дзеяч:кі вымушаны будаваць працэсы салідарнасці з нуля. Адсутнасць паўнавартасных арганізацыйных структур, недахоп фінансавых і чалавечых рэсурсаў вядзе да самаэксплуатацыі ў культурным полі і павялічвае яго сацыяльную і эканамічную ўразлівасць.

Нізавая кааперацыя і беларуская культура як адкрытая прастора

Зачыстка культурнага поля ў Беларусі і эміграцыя ў іншыя краіны шмат у чым замарозілі ці разбурылі тыя структуры працы, якія існавалі ў сферы культуры раней. Але гэта падштурхнула да фармавання і актывізацыі нізавых ініцыятыў, якія гатовы рэагаваць на культурныя запыты тут і зараз.

Актыўная праца дыяспар і супольнасцяў унутры Беларусі паказвае, што пашырэнне доступу да культурнага поля дапамагае ў выбудоўванні інклюзіі, дзе асэнсоўваюцца і прагаворваюцца патрэбы розных груп⁹. Магчымасць уключацца ў культурныя працэсы і прыўносіць нябачны для буйных культурных актараў парадак дня дае штуршок для больш глыбокага даследавання беларускай культуры і пашырэння яе межаў¹⁰.

Кааперацыя на нізавым узроўні, аб’яднанне рэсурсаў і ўзаемадапамога ў арганізацыі мерапрыемстваў, фестываляў, культурных лабараторый, тэатральных пастановак, у тым ліку будуючых палітычныя выказванні (напрыклад, абарону правоў мігранта:к або правоў жанчын), дазваляе ствараць альтэрнатыўныя бачанні таго, чым з’яўляецца беларуская культура і як яна можа быць напоўнена. На прыкладзе дыяспаральных кам’юніці-цэнтраў можна пабачыць, наколькі разнастайныя запыты і інтарэсы беларуса:к у эміграцыі: яны і вывучаюць культуру прымаючай краіны, і аднаўляюць сувязі ўнутры сваёй супольнасці, і шукаюць новыя арыенціры для жыцця ў новых месцах¹¹.

Нягледзячы на шматлікія поспехі, нізавая кааперацыя застаецца абмежаванай. У большай колькасці выпадкаў удзел у нізавых калектывах адбываецца на валанцёрскім рэсурсе, што непазбежна прыводзіць да складанасцяў з устойлівасцю і доўгатэрміновасцю такіх праектаў.

Што такое беларуская культура, як захаваць яе і пры гэтым даць магчымасць новым суполкам далучыцца да сутворчасці ў ёй? Як салідарызавацца з іншымі і падтрымліваць свае супольнасці? Беларускае культурнае поле шукае адказы на гэтыя і многія іншыя пытанні.

Ствараючы культурнае поле як адкрытую прастору для выказванняў розных груп, асэнсоўваючы беларускую «нацыянальную ідэнтычнасць» не як набор загадзя вызначаных моўных і культурных нормаў, а як пластычную структуру, даступную для перавызначэння, беларускія культурныя дзеяч:кі могуць сфармуляваць культуру як прастору салідарнасці, інклюзіі і ўзаемнага клопату. Гэтыя каштоўнасці, якія прагучалі і аформіліся ў 2020-м, актуальныя для беларуса:к і ўнутры краіны, і за яе межамі.

«Пятая рэспубліка» — гэта дыскусійна-аналітычны праект, які рэалізуецца «Офісам па адукацыі для Новай Беларусі» ў партнёрстве з ютуб-каналам «Маланка» і анлайн-выданнем Reform.by

1. Два дзесяцігоддзі рэпрэсій можна прасачыць на прыкладзе гісторыі ПЭН Беларусі, які сутыкаўся з сістэматычным пераследам і быў прымусова ліквідаваны ў 2021 годзе (https://reform.news/288614-my-tut-i-sjercam-i-rozumam-taccjana-njadbaj-pra-vehi-gistoryi-belaruskaga-pjena-i-sbp-perasled-za-inshadumstva-dy-njazmennyja-kashto-nasci)
2. Статыстыка палітзняволеных у сферы культуры: ПЭН Беларусь (https://penbelarus.org/2023/01/18/hronika-parushennyau-pravou-chalaveka-u-sfery-kultury-1-15-studzenya-2023-goda.html)
3. “Цэнтр новых ідэй” (https://newbelarus.vision/2020-god-dlya-belarusov/)
4. Аб’яднаны пераходны кабінет абвясціў 2023-ці годам Беларускай мовы і нацыянальнага адраджэння (https://novychas.online/hramadstva/ab-jadnany-perahodny-kabinet-abvjasciu-2023-ci-hod)
5. Прыклады такіх ініцыятыў: “Забі Зяпу” (https://www.instagram.com/zabiziapu/), “Гутар_ка” (https://www.instagram.com/gutar_ka/), “Самі Суполка” (https://www.instagram.com/sami.supolka/) і г.д.
6. Прыклады стратэгій нацыянальнага адраджэння можна пабачыць у Беларускай радзе культуры (https://byculture.org/projects) і ў культурных палітыках Аб’яднанага пераходнага кабінета (https://t.me/CabinetBelarus)
7. Прыклады такіх падзей: Калектыўная выстава “When Red and White ain’t so Black and White” (https://kalektar.org/ru/events/Ax6oT6swKuZxbd2MxIs6), Калектыўная выстава «Наивысшая форма искусства» (https://kalektar.org/ru/events/CDaI47dZJuNI5sQIQbnr), Калектыўная выстава «Echoes – Voices from Belarus III» (https://kalektar.org/ru/events/lTIgeq67plFck2rLjJdE)
8. 8. «Анты-Ваенная Кааліцыя» (https://antiwarcoalition.art)
9. Прыклады: выстава “Квіруя прыроду Беларусі” (http://queeringnature.tilda.ws/), тэатральная пастаноўка “P is for Pischevsky” (https://www.instagram.com/p/CcXUZfZIf_7/), фестываль супраць гвалту “Не вінаватая Вільня” (https://www.instagram.com/nevinavataya.vilnius/)
10. Агляд разнастайных тэм, з якімі, напрыклад, працуюць перформер:кі ў эміграцыі, можна пабачыць тут: https://art-context.com/teatr/teatr-u-emigraczyii/
11. Напрыклад, расклад «Кропкі», кам’юніці-цэнтра для беларуса:к у Тбілісі, на тыдзень уключае два моўных клуба (на беларускай і ангельскай), вечар паэзіі, гурток-абмеркаванне пра геданізм, нэтворкінг і вечар настольных гульняў (https://t.me/kropkatbi/334)