«Я займаюся не мастацтвам – нечым іншым»: Аляксей Лунёў – пра старэйшыя арканы творчасці

Аляксей Лунёў – сучасны мастак і куратар.

У сваёй творчасці ён выкарыстоўвае розныя падручныя сродкі­ – перформанс, відэа, аб’екты і знойдзеныя рэчы, інсталяцыі, графіку і жывапіс, аднак яны толькі дапаможнікі, каб увасобіць ідэю. Яна, ідэя, пачынае матэрыялізавацца праз мастакоўскае ўважлівае назіранне і пільнае ўслухоўванне ў гэты свет.

Паразмаўлялі з мастаком Аляксеем Лунёвым пра «нешта нейкае», пра шляхі нараджэння твора, і ці сапраўды «нічога няма» – а таксама пра вайну і розныя гарады на рэках.

Рух уздоўж вады

– Для мастака вандроўкі – важны складнік прафесіі, аднак у цябе яны ­– як стыль жыцця. Ты ж і нарадзіўся не ў Беларусі, а ў Латвіі.

– Так, мая маці там вучылася і выйшла замуж. Я нарадзіўся ў Рызе, але бацькі хутка развяліся і мяне адправілі да бабулі з дзядулем у беларускае мястэчка Дзісну на Заходняй Дзвіне. А пасля мы пераехалі з мамай у Наваполацк, там я закончыў сярэднюю і мастацкую школы.

Ёсць такая канстанта ў маім жыцці – Заходняя Дзвіна. Рыга, Дзісна і Наваполацк – яны ляжаць на гэтай рацэ. Увесь гэты час я не пакідаў сваю ваду. І ва ўсіх месцах, дзе бываю, шукаю раку. Цяпер жыву ў Познані, гляджу на Варту – і яна мне нагадвае Заходнюю Дзвіну. Гэта дае адчуванне свайго дому – вельмі дзіўнае, трэба сказаць, адчуванне, бо я выпадкова патрапіў у Познань. У мяне не было такіх планаў, як не было планаў паехаць ва Украіну, аднак лёс склаўся так, што ў жніўні 2021 года я апынуўся ў Кіеве – у мастацкай рэзідэнцыі Biruchiy.

У мяне былі амбітныя мастацкія планы, хоць я прыехаў з пустымі рукамі: нават не ўзяў з сабой знешні дыск з інфармацыяй пра мяне і здымкамі прац.

Зрабіў некалькі твораў і адразу паўдзельнічаў у дзвюх выставах. Першая была ў Прыморску, горадзе, які сёння акупаваны. А другая – у Запарожжы, ён таксама акупаваны.

У Кіеве нейкі час я жыў у сваіх сяброў, а пасля яны прапанавалі мне пасяліцца на іх уласным нядзейным заводзе. Там яны некалі выраблялі нафтаразведвальнае абсталяванне, а цяпер частку завода здаюць у арэнду. Я пераехаў у вялікую службовую кватэру і мог свабодна там працаваць. Мастачка Юля Бяляева прапанавала мне зрабіць выставу ў яе шоу-руме. Я пагадзіўся, выстава планавалася ў траўні. Але тут пачалася вайна.

– І ты там упарта трымаўся ўвесь пачатак вайны?

– Так, я трымаўся. Я не хацеў з’язджаць. Спачатку не хацеў з’язджаць з Мінска, але мяне спакусілі рэзідэнцыяй, пасля не хацеў пакідаць Кіеў. Гэты горад пачаў рэзанаваць са мной адразу, там было добрае асяроддзе і шмат людзей мяне ведала.

У першы дзень вайны мне патэлефанавалі а 4 раніцы, а ў 5 гадзін я пабачыў карту Украіны, усю чырвоную. Такі сабе досвед…

– А ты ж якраз жыў на заводзе?

– Пасля я даведаўся, што рускія карысталіся старымі мапамі, а на гэтых мапах той завод пазначаны як дзейны. Затое там было вельмі добрае сховішча, яшчэ савецкае, на выпадак атамнай вайны. І ад маёй кватэры да гэтага сховішча ісці было адну хвіліну дваццаць секунд.

Мне тэлефанавала шмат украінскіх сяброў, бо ўсе сталі яднацца ў нейкія групы. Я чакаў свайго сябра з Харкава і застаўся адзін.

А дзясятай сталі тэлефанаваць іншыя знаёмыя і казаць, што ты беларус, а мы дапамагаем беларусам выехаць за мяжу. Я вырашыў не ехаць. Аднак варта дадаць, што было вельмі гнятлівае адчуванне ад таго, што гэтыя ракеты ляцяць з тваёй краіны. Я думаў: якое шчасце, што я знаходжуся на тым баку, куды яны ляцяць, а не там, адкуль яны ляцяць.

Чым ёсць мастацтва?

– Ці змянілася што ў тваім мастацтве ў сувязі з вайной?

­– Першыя тыдні ніякага мастацтва не атрымлівалася, бо мы ўсе сядзелі ў тэлеграм-каналах.

Я пачаў маляваць, можа, праз месяц, праз намаганне. Дзіўна, аднак вайна ніяк не паўплывала на тое, чым я займаўся ў мастацтве.

– Бо ты і да гэтага не маляваў кветачкі і краявіды…

– Думаю таму, што я, можа, і не мастак, што я займаюся не мастацтвам, нечым іншым. І не ведаю, як тое іншае назваць.

– Як адбываецца ў цябе творчы працэс?

– Як я працую? У мяне ёсць мае дзённікі, і ідэі самых важных твораў прыходзілі ў галаву, калі я нешта ў іх запісваў. А пасля, праз некалькі гадоў, праглядаючы запісы, разумеў, што прыйшоў час для новага твора.

– То-бок, ты спачатку шукаеш фразу, думку?

– Зусім не шукаю, яна сама прыходзіць. Ёсць такі фільм Жана Както «Арфей». Ці памятаеш ты, што Арфей увесь час ездзіць і ў яго пастаянна ўключана радыё, праз якое смерць перадае яму нейкія даволі абсурдныя паведамленні: 28 папугаяў, 98. І раптам сярод гэтага шуму ўзнікае стройная прыгожая фраза, якую ён запісвае… Ён геніяльны паэт, Арфей, і творчы працэс у яго адбываецца праз пасярэдніцтва смерці. Я мяркую, што Както вельмі добра адчуў прыроду мастацтва. Бо так і здараецца ў мастацтве – усё недзе ўжо існуе, але праз цябе жадае выйсці ў свет. Ці не жадае, і тады ты адчуваеш сябе гультаём і нічога не робіш. Таму адзін з маіх метадаў працы – гэта сядзець і дзівіцца на сцяну. Гэта частка маёй працы. Мы з украінскай мастачкай Уладай Ралько шмат пра гэта размаўлялі, я расказваў ёй, што для мяне мастацтва – гэта цік, сіндром Турэтта: ты не хочаш рабіць працу, але мусіш. Твая воля праявіцца пазней – у працэсе, у нейкіх механічных рухах, каб дарабіць задуманае.

Аднак у мастацтве нешта робіцца і прасцей. Гэта як у калодзе карт Таро, там ёсць старэйшыя арканы і малодшыя арканы. Час ад часу мне шанцавала ў жыцці, і я трапляў на старэйшыя арканы.

– Як нарадзіўся твой праект з зайцамі-мультыплямі – «Зааморфныя аб’екты», з якіх запісаў у тваіх кніжках?

– Я мастак фармальнай нагоды. Мне трэба, каб быў нейкі штуршок – і я пачну нешта рабіць. Так з’явіўся мой заяц. Ён спачатку быў адзін, потым я стаў яго паўтараць, мультыпліцыраваць. Я паказаў яго на выставе «Дзверы адчыняюцца? Беларускае мастацтва сёння» ў Вільні, а калі мы вярталіся з вернісажу дадому ў цягніку, Максім Тымінько (беларускі медыямастак з Амстэрдама – reform.by) прыпёр мяне да сценкі: «Чаму заяц?». Я ў той момант разгубіўся і раптам зразумеў, адкуль гэты заяц з’явіўся – гэта памяць пра майго дзядулю. Мяне з Рыгі прывезлі ў Дзісну да дзядулі і бабулі, і яны вельмі мяне любілі. Жыў у нейкім раі: Дзвіна, руіны касцёла… Дзядуля мне маляваў карцінкі і выразаў цацкі з дрэва. І гэтыя зайцы – увасабленне майго жадання рэканструяваць гэтую цацку з дзяцінства, назаўсёды згубленую. Да таго ж дзядуля разводзіў трусоў. А ў хаце была карціна, напісаная на цыраце, – у стылі маляванага дывана. У дзяцінстве яна ўражвала мяне незвычайна. Пасля я даведаўся, што гэта мясціны Язэпа Драздовіча. І мне хочацца верыць, што яе намаляваў сам Язэп Драздовіч.

 – Нічога не захавалася?

– Толькі сам дом застаўся, карацей: «Вясёлкай адлівалі шыбы», сэрца рвецца, калі думаю пра гэта.

Такім чынам гэты першы заяц і атрымаўся, а пасля ён стаў мультыпліцыравацца, праз гэты прыём я працую з часам. Гэта як пячэнька «Мадлен» у Марселя Пруста – праз нейкія рэчы ўспаміны выходзяць на свет.

Дзед даўно памёр, так што засталася толькі такая магчымасць камунікацыі.

– Гэты паўтор, цік, як ты называеш, ­– ён вельмі глыбока ляжыць у сутнасці мастацтва, бо мастацтва і ёсць выпадзеннем са звыклай плыні: яно – збіўка рытму…

– Так, для мяне вельмі важна паўтарэнне. Мне нават падабаецца набываць рэчы ў двух экзэмплярах – такая мая сутнасць, такі я інструмент. Я не мастак, а інструмент.

– І з Уладай Ралько вы размаўлялі менавіта пра гэта?

– У яе ёсць вялікі праект, які называецца «Мая праца мяне робіць» – усё пра тое ж: твая праца ўжо ёсць у нейкай тваёй кніжцы, адчыняй яе і рабі.

І ты пачынаеш рабіць, спачатку цяжка ўсё ідзе, шмат сумненняў. Аднак калі настроіш сябе як правільны інструмент, то твая работа сама ўсё зробіць.

«Нічога няма» – словы, якія спыняюць час

– Давай згадаем твой праект «Black market». Не магу абысці ўвагай адзін феномен, калі твор распачынае самастойнае жыццё, незалежнае ад яго аўтара. Я пра графічную работу з гэтай серыі – «Нічога няма». Але спачатку раскажы, як з’явіўся гэты праект…

– Гэтую серыю я зрабіў для альтэрнатыўнага Беларускага павільёна на Венецыянскім біенале – выстава адбывалася ў Мінску ў 2008 годзе, калі высветлілася, што наша краіна ў гэтым прэстыжным біенале не ўдзельнічае.

Black market – гэта чорны рынак, і ў слове маркет ёсць слова Марк. Венецыя для мяне  – гэта Святы Марк. Але Black market быў у маёй кніжцы запісаны раней: гэта словы з песні Марлен Дзітрых, я запісаў іх аднойчы і жыў сабе далей.

І раптам па тэлебачанні ўбачыў праграму, дзе распавядалася пра Святога Марка. Я раней не ведаў, як мошчы Святога Марка патрапілі ў Венецыю. Венецыянскія купцы паехалі да Канстанцінопаля падчас таго, як мусульмане пачалі разбураць хрысціянскія святыні. І яны за хабар выкупілі мошчы Марка, завалілі іх свінымі тушамі… Гэта мяне ўразіла найбольш: адзін з чатырох евангелістаў – леў яго сімвал – і яго завалілі свіннямі, каб вывезці ў Венецыю. То-бок тут ёсць такая камерцыя, чорны рынак. А «нічога няма» адкуль з’явілася? У гэтым ёсць свой сцэнарый: мытнікі дзівяцца на гэтае мяса і не могуць дакрануцца да яго, бо яны мусульмане. Яны вырашаюць, што там нічога няма, за гэтымі тушамі. А за гэтым «нічога няма» – Святы Марк, адзін з евангелістаў, аўтараў самай важнай для хрысціян кнігі.

– І словы «нічога няма» сталі знакам часу. Гэтую графічную працу сталі выкарыстоўваць як сімвал тагачаснай арт-сцэны. Таксама з яе нарадзіўся вельмі цікавы перформанс, калі Раман Цыбульскі выразаў фразу з металу і вазіў у метро ў рукзаку, яго сканавалі, а там – «нічога няма». То-бок гэта такі ўнікальны выпадак, калі твор мастацтва ўваходзіць у сацыяльную плоць – як знак і сімвал.

– Гэта ўжо не мая справа – інтэрпрэтацыя. Праца над творам была вельмі доўгай, яна патрабавала, як мінімум, паехаць у Хельсінкі, пачуць там песню Марлен Дзітрых, запісаць словы «Black market» у блакнот, а пасля – праз шмат гадоў – рэалізаваць.

 «Вещь» – пра тое, чаго нельга назваць

– Наступная мая важная работа – вышэйшы аркан – гэта «Вещь». Яна таксама доўга была ў маёй кніжцы, а пасля мяне запрасілі у рэзідэнцыю ва Украіну, і я пачаў думаць, што я там буду рабіць.

Пачаў гартаць дзённікі і зразумеў, што і ў Кіеве буду рабіць «Вещь». Менавіта на рускай мове, бо яна прыйшла да мяне на рускай мове. Аднак у гэтай рабоце ёсць свая назва – «Экаршэ», чалавек з садранай скурай, то-бок больш, чым голы.

Але Сяргей Кірушчанка, які даведаўся пра маю задуму, сказаў мне, што Эль Лісіцкі выдаваў у Берліне часопіс, які таксама назаваўся «Вещь». Я гуглю і знаходжу фразу з таго часопіса: «Новые вещи для нового мира» і разумею, што тая «Вещь» да маёй ніякіх адносін не мае. Бо ў мяне – экаршэ, а гэта пра іншае. І ў рэзідэнцыі Biruchiy я яе і зрабіў.

Падчас працы таксама цікавыя рэчы адбываюцца, бо творчасць – гэта медытатыўны працэс, накшталт перформансу. Ты заўсёды павінен быць у кантакце з часам, а час, пакуль ты робіш працу, плыве нейкім іншым чынам – ён не лінейны. Ты перастаеш разумець адкуль ён цячэ і як ён цячэ. Можна згадаць Святога Аўгусціна, які казаў: «Пакуль мяне не запыталі, што такое час, я ведаю, а калі запыталі – то не ведаю». Ці стралу Борхеса, якая ляціць, але ў кожным моманце яна нерухомая.

– Чаму работа называецца «Экаршэ», што яна агаляе?

– Калі мы паглядзім на чалавека, у яго ёсць мышцы, скура, маршчыны, па якіх можна вызначыць узрост. А экаршэ – гэта пра ачышчэнне, у тым ліку ад нечага наноснага, ад навязаных штампаў. Аднак ­не шкілет, не костка, а як Драздовіч казаў: «Нешта нейкае».

Экаршэ – гэта таксама пра «нічога няма». Бо сапраўднае – пад скурай.

Унутры вайны

– Мы пачалі размаўляць пра мастацтва ў ваенны час. Ты быў першыя паўгода вайны ў Кіеве. Як змянілася там мастацтва?

­– Так, у маім дзённіку таксама з’явіліся труны, я маляваў іх, прызнаюся.

Выдатны ўкраінскі мастак Віктар Пакіданец аднойчы напісаў у фэйсбуку: «Мастакі, перастаньце маляваць труны». І паставіў клічнік.

Я, напрыклад, маляваў іх толькі ў сваім дзённіку, не нёс гэта на выставу, а стараўся іншым чынам дапамагаць, напрыклад, валанцёрыць.

Раю паглядзець на фэйсбук-старонку Улады Ралько: яе мастацтва, канечне, пра вайну, аднак не толькі пра вайну. Яно пра нешта большае.

Выставы пачалі адчыняцца вясной, бліжэй да лета ­– пра вайну, пра труны…

­– Не час яшчэ для рэфлексіі, бо нічога не скончылася?

– Так, ты яшчэ ўнутры гэтага ўсяго. Той дом, дзе я жыў першыя некалькі месяцаў у Кіеве ў маіх сяброў, Цярэшчанскі асабняк, нядаўна быў абстраляны. Я ўбачыў свой пакой з выбітымі рамамі, там мой заяц, а «Вещь» мая ў Ірпені, бо там захоўвалі творы з рэзідэнцыі. Рускія скінулі ўсе творы ў кут, не знішчылі, але с**лі на іх. Сц**і на маю «Вещь».

– Ты запісаў ў сваю кніжку?

– Не, мае кніжкі не пра гэта.

– Як ты апынуўся ў Польшчы?

– Я меў дазвол на жыхарства ва Украіне толькі на год. Новы дазвол атрымаць тут складана, і мне прапанавалі рэзідэнцыю ў Польшчы, якую арганізаваў Сяргей Шабохін. Я быў яго першым рэзідэнтам і ўдзельнічаў у выставе. Зрабіў работу з трох ікееўскіх свяцільнікаў, адзін такі свяцільнік я меў дома, у Наваполацку, пасля такі ж набыў у Кіеве і тут, у Познані, набыў такі ж свяцільнік трэці раз. Гэта своеасаблівая тэрапія, якая дае адчуванне, што ты ў нейкім новым месцы ўжо даўно.

У сваёй інсталяцыі ў галерэе Domie тры свяцільнікі засвечваюць назвы гэтых трох гарадоў, напісаных на арыгінальных мовах і павернутых люстэркава. Ты як бы не разумееш, дзе знаходзішся.

– Хочацца задаць табе вельмі традыцыйнае пытанне пра творчыя планы…

– Гэта будзе твор з беларускай мовай, я толькі распачаў яго, вельмі хвалююся і сумняюся. Хацеў зрабіць яго ў Кіеве, але не атрымалася. А тут, у Познані, гэты твор захацеў выйсці ў свет.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram