«На год старше»: проект Reform.by к 9 августа. Часть 1

«На год старше» — в таком опросе мы предложили поучаствовать деятелям культуры, искусства и науки, осмысляя прошедший политический год, символичной датой которого является 9 августа.

Апеллируя в определенном смысле к документальной ленте «Cтарше на десять минут» Герца Франка, в которой речь идет об эмоциональной жизни ребенка, которую он проживает за недолгие 10 минут, смотря спектакль, нам хотелось попробовать описать те вехи, которые пережили беларусы — в отдельности, и все вместе — за этот временной отрезок. На наш взгляд, это как раз тот случай, когда за один год были прожиты несколько лет, если не десятилетия. И с беларусским обществом произошли изменения.

Также нам было важно обратиться к опыту и суждениям деятелей культуры, искусства, науки, поскольку именно прошлый год показал, что в самых разных ситуациях музыканты, писатели, философы, художники, актеры, режиссеры оказались вместе с беларусским обществом. Их работа сделала голоса беларусов более слышимыми и видимыми как на родине, так и за ее пределами.

Мы предложили девяти авторам письменно или в устной форме ответить на следующие вопросы.

1. Каким был для вас этот год? (Можете вкратце рассказать о том, как этот год изменил вашу жизнь, сознание?).

2. Что потеряла или приобрела беларусская культура (литература, театр, кино, искусство) за это время, на ваш взгляд? Изменило ли общество в свете последних событий свое отношение к культуре? И соответственно изменилось ли само?

3. Найден, на ваш взгляд, тот словарь, слова, которыми можно обозначить те процессы, которые происходят сегодня с беларусским обществом? Определений за это время было озвучено немало, но есть ли у вас своя метафора того, что происходит? Или, возможно, вам вспоминается чей-то пример преодоления кризиса, который вы держите в уме и на который опираетесь?

4. Верите ли вы в быстрые изменения в Беларуси? Какой представляете ее будущее?

Мы не задавали жестких форматов ответа. Но для нас было важно, чтобы автор выбирал язык, на котором он хотел бы высказаться.

В первой части проекта делимся мнениями художника Сергея Гриневича, поэтессы и писательницы Анны Комар и актера, музыканта Дениса Тарасенко.

«На тым баку культуры ўвогуле не засталося»

Сяргей Грыневіч, мастак. У мінулым годзе персанальная выстава Сяргея Грыневіча «8 рэгіён» ў Гродна сталася адной з галоўных культурных падзей года.

1. Я мяркую, што гэта год меў вялікі адбітак на ўсіх, не толькі на мяне.

І прычынай выключнасці 2020-21-га стаў не каранавірус, як ва ўсім свеце, а рэвалюцыя, якая цягнецца да гэтай пары і невядома чым закончыцца. Прадугледзець гэтыя змены не здолеў ні водны астролаг ды палітычны аналітык, бо ўсё здарылася вельмі нечакана і непрадказальна. Хоць і нейкая перадумовы таму былі. Наша краіна за гэты год змянілася каардынальна, і я думаю, што тут ужо ніхто з гэтым спрачацца не будзе. Нават канфліктуючыя бакі, якія з’явіліся за гэты час у грамадстве.

2. Стратаў за гэты год у культуры больш, на маю думку, чым набыткаў. Шмат нарабіў каранавірус, але шмат імпрэзаў закрываецца цяпер па ідэалагічных прычынах. Гэта, безумоўна, адмоўна ўплывоўвае на культурніцкія працэсы ў краіне.

Што да стаўлення грамадства да культуры, яно, на мой погляд, змянілася. І тое абумоўлена, у тым ліку пазіцыяй дзеячоў культуры, якую яны паказалі ў гэты гістарычны адрэзак часу.

Ведаеце, зараз нават можна ўбачыць такі красамоўны падзел, які праяўляецца праз пытанне — а што ёсць сапраўдная культура і мастацтва? Я бы нават сказаў, што сёння на тым баку культуры ўвогуле не засталося. Не засталося і мастацтва ў шырокім і сапраўдным сэнсе. Чым карыстаецца той бок — гэта нейкая суцэльная бутафорыя, аматаршчына. На афіцыйным боку «мастацтва» засталіся толькі канфармісты.

Але, дзякуй Богу, іх не так шмат аказалася ў нашай мастацкай супольнасці. Многія з культурных дзеячоў перайшлі на бок добра, нават калі не паказваюць гэта адкрыта. Шмат маіх сяброў у турмах, многія былі вымушаны з’ехаць, і я засцерагаюся, што напэўна не ўсе потым вернуцца па аб’ектыўных прычынах: новая праца, сем’і і гэтак далей. Але супакойвае тое, што большасць выказалася правільна. Мастакі, музыкі, пісьменнікі не пайшлі на здзелку са сваім сумленнем, і ўсё ж такі засталіся на баку праўды.

І тым самым культура даказала, што яна ёсць важнай часткай нашага жыцця.

Нават згадваючы зараз сваю выставу ў 2020 годзе, магу зазначыць, што ніколі не бачыў столькі людзей на імпрэзах у Гродна. Прыходзіла па 500-700 чалавек удзень, людзі чакалі адкрыцця на вуліцы, збіраючыся ў амаль «несанкцыянаваныя мітынгі», вельмі шмат было станоўчых водгукаў. Мне падаецца, што ўсё гэта сведчыць, што людзі стаскаваліся па жывому мастацтву і стасунках, што яны адкрылі для сябе беларускае мастацтва.

3. Я згодны са многімі высновамі, якія апісваюць тое, што адбылося з беларусамі летась. Гэта можна назваць рэвалюцыяй, нават фінішнім этапам стварэння нацыі — людзі проста ўбачылі як нас шмат і вельмі яскрава выказалі сваю пазіцыю.

Прычым, я заўсёды казаў, што наша рэвалюцыя была самай прыгожай у візуальным сэнсе. Беларускі народ аказаўся настолькі крэатыўным, што ніякае мастацтва, ніякае мастацкае пераасэнсаванне не магло спрачацца з карцінкай самога жыцця. Мастацтва сталася другасным у параўнанні з тым цікавым, непрадказальным, яскравым жыццём.

Але наша рэвалюцыя зацягнулася ўжо на год. І стан грамадства, які пануе цяпер, я бы назваў як «жыццё, пастаўленае на паўзу». Як вось ёсць кропачкі ў Youtube — паўза і пуск, так у нас якраз дзве крэсачкі вертыкальныя. Яны цяпер кіруюць нашым грамадствам. Мы ўсе чакаем.

4. У любым выпадку дзейсны рэжым паставіў сабе такія ўмовы, што доўга працягвацца так не можа. Урэшце рэшт, усё раней ці пазней сканчаецца. І будзем спадзявацца, што гэта наступіць як найхутчэй.

Калі казаць пра гістарычныя паралелі, то мне падаецца, што наша сітуацыя абсалютна ўнікальная. Я вельмі цікаўлюся гісторыяй, яе ведаю, але паверце мне, не ўзгадваю дакладных паралеляў у гістарычным сэнсе. Больш-менш падзеі ў Беларусі падобныя да польскай «Салідарнасці», якая доўжылася дзесяць гадоў. Я быў не проста назіральнікам тых падзей, а ў тыя часы часта ездзіў у Польшчу, камунікаваў з удзельнікамі руху. Там, канешне, усё грамадства было салідарнае, і доўга існаваць рэжым не мог. Але калі ўзгадаць падзеі больш дэталёва, скажам, разам з падпісаннем Варшаўскай дамовы прыкладна ў той жа час сканаў Савецкі Саюз, што вельмі важна. Можна ладзіць паралелі, але ўпэўнены, што ў нас усё ж будзе свой сцэнар, які потым будзе вывучацца гісторыкамі іншых краін.

Зараз мы спыніліся на нейкім паўстанку. І мяне, напэўна, цешыць толькі адно. Што калі ў адзін цудоўны дзень мы прычэпімся да гэтага сусветнага цягніка, які рушыць да цывілізацыі, то вельмі хутка пройдзем той шлях, які з такімі эканамічнымі цяжкасцямі, ломкай свядомасці, праходзілі ўсходнееўрапейскія краіны. Бо інтэлектуальны патэнцыял нашай краіны моцны і дае на гэта спадзеў. Упэўнены, што мы пройдзем яго ў больш-менш кароткі тэрмін.

Галоўная задача для беларускага грамадства цяпер — толькі змяніць галоўны кірунак.

«Толькі ўпарта стаяць на сваім»

Ганна Комар, паэтка, перакладчыца, пісьменніца. Летась разам з Дзмітрыем Строцавым была адзначана прэміяй «За свабоду слова» ад Нарвежскай асацыяцыі пісьменнікаў.

1. Я б назвала сваю частку «На год сталейшая» (усміхаецца). Я менавіта пасталела. Працэсы, якія адбываліся ўнутры мяне, супалі з працэсамі ў беларускім грамадстве, і так атрымалася цікава: тое асабістае, з чым я працавала на сеансах псіхатэрапіі два гады да падзеяў лета 2020-га, але ў пэўным сэнсе ў тэорыі, я змагла кшталту патрэніраваць на практыцы. Напрыклад, асабістыя межы. Самапавагу. Гатоўнасць браць на сябе больш адказнасці. Давер да сябе. Смеласць. Адвучвалася ад вывучанай бездапаможнасці. Падзеі, якія пачаліся з пачаткам выбарчай кампаніі і грамадзянскай актыўнасці вакол яе, фарсіравалі маё псіхалагічнае сталенне (якое, калі тлумачыць гэта псіхатэрапеўтычна, было запаволена тым, што якраз-такі бяспечнага і шчаслівага дзяцінства ў мяне не было). Дзякуючы мінуламу году, завяршыўся важны і працяжны этап маёй унутранай трансфармацыі.

Я стала больш адказнай грамадзянкай – зразумела, што палітыка ўплывае на кожную сферу нашага жыцця: на тое, ці маю я магчымасці рэалізаваць свой патэнцыял, на мой дабрабыт і маё і здароўе, нават на выбар партнёра – так-так, нават на гэта. І вось гатоўнасць разбірацца, цікавіцца, даследаваць, удзельнічаць, браць адказнасць, не чакаючы, што хтосьці прыйдзе, возьме на ручкі, раскладзе па палічках і вырашыць праблемы, – гэта і ёсць сталасць.
Яшчэ, як ні парадаксальна, але гэты час трансфармаваў мяне як аўтарку. Я пачала пісаць прозу, і нават мае вершы сталі дакументальнымі – у іх менш мяне ды больш іншых людзей. Я гэтаму вельмі рада, я адчуваю сябе больш на сваім месцы, чым калі-небудзь.

2. Немагчыма падлічыць здабыткі і страты, бо вайна супраць нас яшчэ няскончаная. Сярод галоўных здабыкаў я бачу тое, што значна больш людзей адкрылі для сябе беларускую культуру – вельмі блізкую, актуальную, цікавую, жывую. Найперш, дзякуючы дваровым імпрэзам. Я па іх вельмі сумую – бо гэта было і месца сустрэчы з чытачамі і чытачкамі, якія інакш бы ніколі не даведаліся пра мае вершы, а вось яны плачуць разам са мной, бо я кажу пра тое, што баліць і ім. Але гэта былі таксама кропкі збору саміх творцаў, магчымасць пазнаёміцца адным з аднымі, цудоўны нэтворкінг і тэрапія, вядома.

Але гэты здабытак блякне на фоне знясільвання нас. Шмат творчых людзей пакінулі Беларусь – гэта можна разглядаць і як мінус, і як плюс. Плюс, таму што яны там завязваюць кантакты, пашыраюць інфаполе, распаўсюджваюць беларускую культуру ў шырэйшых колах, у шматлікіх краінах, куды раней наша культура не дасягала. Але ўсё адно гэтая туга па доме, гэтая вымушанасць ад’ездаў, немагчымасць вярнуцца – гэта больш забірае сілаў, чым дае. Па маіх адчуваннях, мы большасць часу трымаемся на салідарнасці і ўзаемападтрымцы. І гэта, безумоўна, адзін з найгалоўных здабыткаў усяго нашага грамадства. Я ганаруся намі за гэта.

3. Я ад пачатку адчувала, што сітуацыя, у якой мы апынуліся як краіна, вельмі нагадвае мне сітуацыю хатняга гвалту ў сям’і. І гэта карысная метафара, як мне падаецца, таму што ў хатняга гвалту ёсць пэўныя механізмы, у тым ліку можна даследаваць, як ахвяры вызваляюцца ад агрэсара. І магу сказаць, што галоўныя складнікі – гэта рашэнне ўласна ахвяры гвалту выйсці з замкнёнага кола, сказаць “не”, перастаць быць ахвярай; таксама гэта падтрымка кагосьці звонку, кагосьці, у каго больш рэсурсу – эмацыйнага, інтэлектуальнага, матэр’яльнага, якім ён ці яна можа некаторы час дзяліцца, пакуль ты сама не вернеш сабе сілы, якія высмактаў з цябе агрэсар. Важна таксама адмовіцца ад ілюзій, што само неяк вырашыцца ці што агрэсар усё зразумее, прызнае і выправіць свае памылкі – толькі ўпарта стаяць на сваім, інакш зноў засмокча гэтая дрыгва. Ісці да канца – значыць, да таго моманту, калі цалкам пазбавішся ад абцугоў і будзеш жыць сваё шчаслівае жыццё.

4. Я не ведаю, што такое хутка. Для мяне хутка – гэта месяц-два. У маштабах гісторыі – можа быць, дзесяць год гэта хутка. Але мы не можам сабе дазволіць яшчэ 10 гадоў пакутаў, бо ўжо надта шмат жыццяў разбурана, раструшчана, паламана. Я толькі ведаю, што назад дарогі няма, нам няма куды вяртацца, там выпаленая зямля. Таму нам толькі наперад. Ідэальная Беларусь для мяне – гэта краіна, дзе людзі бяруць на сябе адказнасць і ініцыятыву за сваё жыццё, за жыццё сваіх супольнасцей, за кіраванне і развіццё краіны. Гэта Беларусь актыўных дарослых людзей, дзе ёсць месца развіццю, творчасці, розуму, свядомаму выбару, адукаванасці, прыгажосці, прыняццю. Мы вельмі таленавітыя, людзі з вялікімі сэрцамі, працавітыя, у нас велізарны патэнцыял – хачу, каб мы былі незалежнай рэспублікай мрояй наяве.

«Это как пожар на торфяниках»

Денис Тарасенко, актер, солист и гитарист группы «Разбітае сэрца пацана». В 2021 Денис вместе с участниками РСП пережил арест, отъезд из страны, а также международную славу по после премьеры фильма «Кураж» Алексей Полуяна, в которой он сыграл одну из главных ролей.

1. Год был переломным во всех смыслах. Наверное подобный период я переживал только когда родился ребенок. За 2020-тый изменилось всё общество, привычный уклад жизни, страна проживания.

2. Как бы не парадоксально звучало, но беларуская культура за прошлый год расцвела просто на глазах всеми своими яркими красками. События явились триггером, который освободил огромный творческий потенциал нации. Начиная от плакатов и кричалок на уличных акциях, продолжая литературными, художественными, театральными произведениями. Огромное количество беларусских артистов рефлексируют на тему событий, происходящих до сих пор. А дворовые концерты — вообще новое явление в белкультуре. И очень многие люди, до этого не интересовавшиеся беларусской музыкой, с удовольствием ее для себя открыли.

К сожалению, этот расцвет культуры сопряжен с опасностью быть задержанным и посаженным в тюрьму. К тому же наблюдается большая волна эмиграции, и творческих людей тоже. Это не позволяет напрямую и непосредственно общаться со зрителями и слушателями. Но в век интернета, на мой взгляд, это не является непреодолимым препятствием для развития творчества в Беларуси.

3. Я бы сказал так — это как пожар на торфяниках, где сверху только дымок, а под поверхностью всё горит. И затушить этот пожар уже никак нельзя, сколько ни поливай водой. Противостояние перешло во взятие измором. Но что бы ни делала оккупационная власть — это всё истеричные попытки удержаться на карточном домике, который разваливается под их собственным весом.

4. Быстрых изменений не будет. Они будут долгими и тяжелыми, как и всё в Беларуси. Но они неизбежны. Это как вырастить новое дерево вместо спиленного старого. Что бы ни происходило вокруг, — деревья всё равно растут.

Ознакомиться со второй и третьей частью проекта можно здесь.