Войны з нябачным ворагам: як эпідэміі мянялі гісторыю чалавецтва

Па стане на вечар 3 красавіка ад COVID-19 у свеце памерлі 50.489 чалавекі, ідэнтыфікаваныя 976.249 чалавек на ўсіх кантынентах, хіба што акрамя Антарктыды. Хвароба закранула 207 краін, і невядома, калі яе распаўсюд пачне замаруджвацца. Відавочна, што з ёй увесь свет перажыве маштабны эканамічны крызіс, за якім, магчыма, яго накрые цэлы шторм палітычных турбулентнасцяў. Аднак, як бы там ні было, чалавецтва перажывала шматлікія жахлівыя эпідэміі — давайце прыгадаем іх і іхнія наступствы.

Дагістарычны забойца?

Неалітычным заняпадам называюць рэзкае падзенне насельніцтва 5-6 тысяч гадоў таму ў заходняй Еўразіі. Перад гэтым насельніцтва тут хутка расло дзякуючы развіццю сельскай гаспадаркі і новых тэхналогій, такіх як жывёлагадоўля, ганчарства, кола.

Аднак раптам шматлікія паселішчы тагачасных людзей проста знікаюць і ніколі не аднаўляюцца. Прычыны гэтага масавага вымірання людзей у нашым рэгіёне дакладна не вядомыя, аднак адна з самых аўтарытэтных версій — эпідэмія, якая перадалася ад жывёлаў, што жылі побач з людзьмі.

У мінулым годзе ў Швецыі было адкрыта пахаванне 79 чалавек часоў Неалітычнага заняпаду, у якім былі знойдзены сляды патагена лёгачнай чумы, якая перадаецца паветрана-кропельным шляхам ад чалавека да чалавека.

Эпідэмія, якая радыкальна змяніла ход вайны

У 430 годзе да Раства Хрыста падчас Пелапанескай вайны паміж старажытнагрэцкімі гарадамі-дзяржавамі, калі перамога Афінаў над Спартай была ўжо зусім блізкая, пачалася так званая Афінская чума. Колькасць памерлых ад яе ацэньваецца амаль у 100.000 чалавек — гэта пры тагачаснай шчыльнасці насельніцтва!

Лічыцца, што пошасць забіла кожнага чацвёртага афінскага грамадзяніна і жаўнера (аснову войска складала апалчэнне грамадзян). Згодна са звесткамі, лятальнасць хваробы была такой, што часта чалавек паміраў хутчэй, чым паспяваў заразіць іншага — эпідэмія як бы сама паступова забівала сябе. Гісторыкі медыцыны дагэтуль спрачаюцца, што гэта магло быць — бубонная чума, тыф, воспа, адзёр ці інфекцыйна-таксічны шок, выкліканы таксінамі нейкіх бактэрый ці вірусаў.

Магчыма, яшчэ больш цяжкім ударам для горада стала тое, што загінуў Перыкл — найбольш аўтарытэтны і здольны кіраўнік дзяржавы і войска. У выніку афінскае грамадства было дэзарганізаванае, войска і флот рэзка аслаблі, у іх упаў баявы дух.

Афіны, якія былі на парозе перамогі, у выніку прайгралі вайну Спарце і назаўсёды перасталі быць супердзяржавай Старажытнага свету.

Першая сусветная… эпідэмія

Гісторыкі называюць першай ў гісторыі востра лятальнай хваробай, якая ахапіла ўвесь вядомы тагачасны сусвет, так званую Чуму імператара Юстыніяна – гэта першы дакладна запісаны выпадак з’яўлення бубоннай чумы. Яна была зафіксаваная ў Егіпце ў 541 годзе нашай эры і ў наступным годзе дасягнула Візантыйскай імперыі і Еўропы.

Па словах візантыйскага храніста таго часу, у найгоршы час у сталіцы Візантыйскай імперыі Канстантынопалі, дзе жыло каля 500.000 чалавек, кожны дзень колькасць смяротных ахвяраў даходзіла да 10.000!

Эпідэмія апанавала вялікія прасторы Еўропы, Афрыкі і Азіі. Няма дадзеных хіба што пра яе з’яўленне ў Аўстраліі і Амерыцы, але, магчыма, гэта толькі наступства адсутнасці адпаведных крыніцаў.

Чума Юстыніяна забіла за 200 год да 100 мільёнаў чалавек — гэта ад чвэрці да паловы насельніцтва, якое жыло ў вядомым тады свеце. У выніку насельніцтва толькі адной Еўропы скарацілася прыкладна ў два разы. Гэта моцна аслабіла хрысціянскі кантынент — лічыцца, што чума моцна дапамагла готам і ламбардам, а потым і арабам у войнах супраць Візантыі.

Некаторыя даследчыкі лічаць, што хвароба, якая дайшла да Брытаніі, таксама забіла шмат тамтэйшых раманізаваных кельтаў, чым забяспечыла засяленне выспы англамі і саксамі.

Назаўсёды ў свядомасці — і таксама з Кітая

Як мы бачым, катастрафічныя эпідэміі накрывалі Зямлю задоўга да Сярэднявечча. Аднак аніводная пошасць не паўплывала на нашу гісторыю і культуру так, як чума XIV стагоддзя, якая атрымала выключнае сярод усіх астатніх эпідэмій імя — Чорная Смерць.

Менавіта яна стварыла большасць еўрапейскіх стэрэатыпаў пра эпідэмічныя хваробы і звязаныя з імі жахі. Перш за ўсё, вядома, дзякуючы таму, што творы мастацтва сярэднявечнай Еўропы дагэтуль застаюцца для нас блізкімі і актуальнымі. Акрамя таго, дзякуючы росту адукацыі ў Еўропе Высокага Сярэднявечча, хуткаму (ужо ў наступным стагоддзі) пачатку кнігадрукавання рэзка вырасла колькасць сведчанняў і дакументаў, якія дайшлі да нас.

Гісторыкі пішуць, што хвароба, якая была з вялікай верагоднасцю спалучэннем распаўсюду адразу трох формаў чумы – бубоннай, септычнай і лёгачнай, прыйшла з Азіі, магчыма, з тэрыторыяў паўночнага Кітая. Пошасць магла прыйсці на наш кантынент з мангольскімі войскамі ці гандлярамі, што ішлі Вялікім шаўковым шляхам.

Па адной з версій, манголы тады трымалі ў аблозе горад Кафа (зараз – Феадосія) у Крыме, які тады быў крэпасцю і гандлёвай калоніяй Генуі — горада-дзяржавы ў сучаснай Паўночнай Італіі. Ад манголаў чума трапіла ў горад, а з абложанага горада праз генуэзскія караблі хвароба магла трапіць у Італію. Як бы там ні было, яна закранула ў 1347-1351 гадах усю Еўропу, у тым ліку нашу тагачасную дзяржаву — Вялікае княства Літоўскае.

За некалькі гадоў загінула траціна насельніцтва тагачаснай Еўропы — 20-30 мільёнаў чалавек. Загінула палова насельніцтва Парыжа, больш за палову жыхароў Фларэнцыі, Лондана, Гамбурга, Брэмена. У Нямеччыне колькасць населеных пунктаў з 1350 па 1450 гады знізілася са 170.000 да 40.000. Усе войны еўрапейскага Сярэднявечча разам узятыя і блізка не забілі столькі людзей за тысячу гадоў, як Чорная Смерць забіла ў Еўропе меньш за 10 гадоў. Па ўсёй Еўразіі магло загінуць да 200 мільёнаў чалавек.

Найбольш вялікія страты ад Чорнай смерці панеслі святары, манахі, манахіні і дактары, бо менавіта яны дольш за ўсіх заставаліся з хворымі і дапамагалі ім. Смерць, якая кожны дзень забівала, з якой, як падавалася, нічога немагчыма зрабіць, разбурала законнасць і парадак, прыводзіла ў некаторых месцах да анархіі, хаосу, рэзкага росту злачыннасці, забабонаў, масавай гістэрыі і нянавісці. Выкліканыя эпідэміяй пагромы ў многіх гарадах Заходняй Еўропы прывялі да міграцыі жыдоўскага насельніцтва ў Польшчу і Вялікае княства Літоўскае, дзе стаўленне да яго было больш мяккім.

Наступствамі для Еўропы таксама сталі рэзкі рост заробкаў працоўных (з-за павялічэння попыту на працоўную сілу), паляпшэнне становішча сялян. У той жа час знізіліся кошты на зямлю і ежу.

Порах, сталь… і мікробы

Эпоха Вялікіх геаграфічных адкрыццяў зрабіла хрысціянскую Еўропу адзінай сапраўднай сусветнай цывілізацыяй. Еўрапейскія рэлігія, светапогляд, навука і культура распаўсюдзіліся на ўсе кантыненты, сталі ўзорамі для ўсіх астатніх — ад Японіі да Амерыкі і Аўстраліі.

Аднак адначасова еўрапейцы несвядома неслі з сабою хваробы, імунітэт да якіх яны ўжо ў значнай ступені атрымалі, але тыя народы, з якімі еўрапейцы сустракаліся, яго не мелі.

Не вядома дакладна, напрыклад, колькі людзей жыло ў Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыцы да таго, як туды трапілі іспанскія і партугальскія канкістадоры. У значнай ступені яны падпарадкоўвалі сабе мясцовыя плямёны мірным шляхам, заключаючы саюзы — гэтак Эрнан Картэс аб’яднаў вакол сябе шмат індзейцаў, якія былі ворагамі ацтэкскай імперыі з яе чалавечымі ахвярапрынашэннямі.

У выніку, калі ў пачатку XVI стагоддзя насельніцтва сучаснай Мексікі ацэньваецца ў 20-22 мільёны чалавек, то меньш чым праз 30 гадоў там жыло ўсяго каля 3-4 мільёнаў людзей, згодна з ацэнкамі гісторыкаў. Такім чынам, Мексіка страціла 80-90 адсоткаў насельніцтва — амаль усе яны былі індзейцамі, і практычна ўсе загінулі ад эпідэмій еўрапейскіх хваробаў — воспы, халеры, грыпа і іншых. Як і падчас Чорнай Смерці ў Еўропе, манахі, святары і лекары, якія прыбылі разам з канкістадорамі, стараліся неяк дапамагчы хворым, аднак навука яшчэ стагоддзі не вынайдзе надзейных сродкаў ад гэтых пошасцяў.

Гэтак не мячы ці кулі жменькі еўрапейцаў, а вірусы, мікробы і бактэрыі радыкальна змянілі дэмаграфію толькі што адкрытага кантынента.

Некаторыя плямёны Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыкі проста перасталі існаваць, іншыя гэтак аслаблі, што ўжо перасталі быць заўважным фактарам жыцця нават на тых землях, на якіх яны жылі.

Эпідэміі ў чарговы раз змянілі твар нашай планеты і, магчыма, цяпер змяняюць яго зноў.

Бясконцая вайна… за гонар называцца чалавекам

Свет змяняецца, разам з ім змяняюцца і хваробы — мы цяпер ужо амаль не турбуемся наконт чумы ці воспы, але ўзнікаюць новыя і новыя варыяцыі розных інфекцый. Вядома, біялогія і медыцына прайшлі вельмі вялікі шлях за апошнія 2000 гадоў, аднак амаль неверагодна, што будзе вынайдзены нейкі ўніверсальны сродак — панацэя, якая абароніць не толькі ад усяго, што ёсць у прыродзе, але і ад мільярдаў мутацый вірусаў і бактэрый, якія адбываюцца кожную секунду па ўсім свеце.

Такім чынам, мы не абароненыя на 100 адсоткаў ад паўтарэння старажытнай трагедыі тых жа Афінаў — дарэчы, як і ім, нам зараз ёсць ад каго бараніць сваю незалежнасць, бо гібрыдную вайну ніхто не адмяняў.

Пошасць можа прынесці і нясе крызіс эканомікі, сацыяльны крызіс, часам — крызіс праваахоўнай сістэмы і палітычную нестабільнасць.

Па вялікім рахунку, у любы час і незалежна ад абставінаў эпідэміі людзям надзею на ўратаванне даюць тры рэчы — цвярозы розум, свядомае захаванне этычных нормаў і супраца з іншымі людзьмі дзеля агульнай мэты. Менавіта такія сітуацыі экзістэнцыяльнага выбару паказваюць нам, чым чалавек радыкальна адрозніваецца ад жывёлы.

***

Спадабаўся матэрыял? Паспей абмеркаваць яго ў каментах пабліка RFRM на Facebook, пакуль усе нашы там. Далучайся да самай актыўнай суполкі рэфарматараў у Беларусі і запрашай сяброў!