«Для мяне было важным ухапіць дух тых рашэнняў»: Мара Тамковіч — пра фільм «У жывым эфіры» і пастку для беларускіх кінематаграфістаў

Узнагарода «Сярэбраны Х’юга» на Чыкагскім міжнародным кінафестывалі, прыз на Фестывалі польскага мастацкага кіно ў Гдыні, удзел у кінафорумах у Лідсе (Вялікабрытанія), Більбао (Іспанія), і, нарэшце… хочацца сказаць Мінск, але пакуль скажам — Варшава. Кароткаметражная ігравая карціна Мары Тамковіч «У жывым эфіры» будзе дэманстравацца на VIII кінафестывалі беларускіх фільмаў «Бульбамуві», які пройдзе з 18 па 20 лістапада.

Ужо сёння вядомы фэст-«партызан» пад кіраўніцтвам падзвіжніка беларускага кіно Януша Гаўрылюка стартуе ў варшаўскім кінатэатры «Ілюзіён». Праграма форуму, у якую ўвайшлі опусы маладых кінематаграфістаў, новыя працы знаных беларускіх рэжысёраў і скандальная стужка аднаго расійскага аўтара, выглядае насычана ды цікава. І ў выбары герояў для інтэрв’ю аглядальніку Reform.by прыйшлося памучыцца: яго зрабіць было нялёгка.

Ды ўсё ж прайсці міма стужкі Мары Тамковіч «У жывым эфіры» (NA ŻYWO), натхнёнай гісторыяй затрымання журналістак Кацярыны Андрэевай і Дар’і Чульцовай, аглядальнік Reform.by не здолеў. Кароткі метр, створаны на Wajda Studio, — гэта кіно-пагружэнне ў адзін са страшных дзён пратэснага Мінску 2020-га; кароткая гісторыя, якая «разразае» імгненне на «да» і «пасля». Экшн, трылер і драма ў адным кароткім «удыху». Калі ж мы выдыхнем?

Чаму Мара Тамковіч вырашыла здымаць кіно пра беларускіх журналістак? На якія сведчанні, матэрыялы яна абапіралася, калі рабіла карціну? Якія творы сусветнага кінематографа натхнялі беларускую аўтарку, якая сёння жыве і працуе ў Польшчы? І якія магчымасці сёння маюць нашы фільммейкеры, каб ствараць кіно пра беларускую рэвалюцыю?

Адказ на гэтыя пытанні — у нашай гутарцы з беларускай рэжысёркай Марай Тамковіч.

«Гэта гісторыя адгукалася ўва мне моцна»

— Мара, маё першае пытанне, мяркую, будзе даволі распаўсюджаным. Чаму ты вырашыла здымаць менавіта гэту гісторыю — гісторыю затрымання Каці і Дашы?

— Бо для мяне гэта вельмі блізкая гісторыя — як у метафізічным, так і фізічным сэнсе. Я таксама працавала журналісткай шмат гадоў, у тым ліку на «Белсаце». Мой тата быў журналістам (бацька Мары Тамковіч — журналіст Аляксандр Тамковіч — Reform.by). Журналістыка — гэта мае крыніцы выйсця ў кіно. А калі казаць канкрэтна пра гэты выпадак, то мой муж быў рэдактарам на стрыме, які вялі Кацярына Андрэева і Дар’я Чульцова 15 лістапада. То-бок гэта гісторыя праходзіла побач са мной.

— Цяжка было за яе брацца?

— Так. Бо ўсё падзеі, што адбыліся з беларусамі ў 2020 годзе, я перажывала вельмі моцна. Была такая ўнутраная бяссільнасць, што ты ніяк не можаш на гэта ўсё паўплываць, выправіць. Ува мне ішла ўнутраная барацьба наконт таго, што я магу зрабіць, каб гэта мела для мяне нейкі сэнс.

І так здарылася, што быў аб’яўлены конкурс Студыі Вайды на кароткаметражны праект, і я пачала пісаць сцэнар. І ўзгадала гэту гісторыю. Прызнацца, яшчэ раней, чытаючы апісанне тых падзей, з аднаго боку, я прыбывала ў шоку, з іншага — не магла не заўважыць кінематаграфічнасці ўсіх абставін. Калі абстрагавацца ад глыбіні жаху, перад намі паўставаў літаральна «экшн», які меў вялікі патэнцыял. І я зразумела, што мушу скарыстацца гэтым патэнцыялам, тым больш, што гісторыя адгукалася ўва мне моцна. Яна акурат адказвала на маё пытанне «Што мае сэнс?».

— Нагадаю, што ў фільме адлюстроўваюцца падзеі падчас Марша памяці Рамана Бандарэнкі. Гэта быў адзін з самых знакавых маршаў 2020 года, у час якога была затрымана рэкордная колькасць чалавек. Трапіць да мемарыялу Рамана Бандарэнкі ў той дзень было вельмі цяжка, бо ў Мінск са ўсёй Беларусі былі сцягнуты амаль усе сілавыя структуры. І тым больш праца Кацярыны Андрэевай і Дар’і Чульцовай выклікае павагу і захапленне, бо яны вялі стрым з самой Плошчы Пераменаў, з адной з кватэр у доме. Мне цікава, на якія звесткі, сведчанні ты абапіралася, калі працавала над сцэнаром?

— Я заўжды падкрэсліваю, што «У жывым эфіры» — гэта мастацкае кіно. Так, пункт выйсця да гэтага фільму быў рэальны, фільм натхнёны рэальнымі падзеямі, але я абсалютна не прэтэндую на даставернасць. Ды нават цудоўна разумею, што падчас вядзення стрыму ў кватэры, падчас сцэны, якую мы аднаўляем, усё магло быць інакш. Але для мяне было важным ухапіць дух тых рашэнняў, што мусілі прымаць не толькі журналісткі, але беларусы ў кантэксце пратэстаў 2020-га. Таму што вельмі шмат людзей, на маю думку, паўставалі перад лёсавызначальны выбарам у той час і рабілі яго.

Вядома, падрыхтоўка вялася. Я чытала паказанні, што даваліся ў судзе, размаўляла з мужам Каці, са сваім мужам, які вёў трансляцыю. Але ў мяне не было памкнення зрабіць усё як было «точь-в-точь». Я ставіла сабе іншыя задачы.

— Дар’я Чульцова выпадкова не прымала ўдзел у распрацоўцы сцэнара?

— Сцэнар паўстаў увесну 2021-га. У красавіку была напісаная тая версія, якая пайшла на конкурс. То-бок літаральна праз некалькі месяцаў пасля прысуду журналісткам. На той момант абсалютна не было магчымасці абмяркоўваць нейкія там дэталі сцэнара з дзяўчатамі. Я збірала інфармацыю з агульнадаступных крыніцаў, але ўключыць Кацю і Дашу не ўяўлялася магчымым.

Дарэчы, Дар’я бачыла фільм і прызналася, што ў яе змешаныя адчуванні. З аднаго боку, фільм яе крануў, з іншага — яна не можа пазбавіцца ад параўнання з тым, як было насамрэч. Але, паўтаруся, маёй мэтай не было пахвіліннае аднаўленне падзей. У сваёй стужцы я хацела выбудаваць эмацыйную сувязь з гледачом, эмацыйна наблізіць яго да рашэнняў, якія былі вымушаны прыняць  дзяўчаты. Падкрэслю, што гераіні ў маёй стужцы маюць іншыя імёны і рэпрэзентуюць не толькі Кацю і Дашу, але і шмат іншых беларусаў, якія зрабілі свой лёсавызначальны выбар падчас падзей 2020-га.

«Не кожны з акцёраў мог дазволіць сабе гэта кіно»

— Як ты выбірала акцёрак на галоўныя ролі? Для цябе было істотным, ці будуць яны знешне падобныя на Кацю і Дашу?

— Нагадаю, што фільм здымаўся ў Польшчы. У нас была вельмі малабюджэтная вытворчасць, і ў нас абсалютна не было рэсурсу, каб рабіць маштабныя кастынгі і прывезці акцёраў з іншых краін. Кастынгам займалася асабіста я з дзяўчынай Воляй Салоўскай, якая абсалютна на валанцёрскіх пачатках дапамагала мне арганізоўваць сустрэчы з акцёрамі анлайн і афлайн. У нас былі спробы размаўляць з артыстамі ў Беларусі, але мы разумелі, што з прычыны бяспекі ўдзел у такім кіно не кожны можа сабе дазволіць. Зразумела, што ў такіх варунках крытэр, ці падобныя актрысы на Кацю і Дашу, для мяне абсалютна не існаваў.

Тым не менш магія кіно, калі раптам у адным пункце сыходзяцца ўсе зоркі, зрабіла сваю справу. У маім адчуванні паміж дзяўчатамі ёсць пэўнае падабенства. Паліна Чабатарова вельмі падобная да Дашы ў энергетычным плане. Таксама і Аляксандра Вайцэховіч, якая грала галоўную ролю, нагадвае чымьсці Кацю. Блізкія Каці бачылі стужку і пагадзіліся з выбарам Сашы на ролю. І ў працэсе кастынгу ў мяне таксама дастаткова ўсё было адназначна.

— Разумею, што пытанне не зусім да цябе, але як акцёркі і акцёры рыхтаваліся да роляў?

— Сапраўды, гэты пытанне больш да іх, чым да мяне (усміхаецца). Усе тры галоўныя артысты былі розныя, і працавалася з імі вельмі па-рознаму.

Андрэй Новік, які грае айцішніка Сяргея, што пусціў журналістак у сваю кватэру, быў найбольш дасведчаны ў кіношным сэнсе акцёр на пляцоўцы. Ён вельмі канкрэтна «існуе» ў зададзенай прасторы.

Саша — яна больш акцёрка пагружэння-паглублення ў ролю; яна зануралася ў эмоцыі свайго персанажа. Саша глядзела інтэрв’ю, матэрыялы з Кацяй, шукала на эмацыйным узроўні ніткі паразумення з ёй. Яны асабіста не знаёмыя, але цяпер у нас ёсць адчуванне, што паміж імі існуе сувязь. «Сіндром мантажыста», ведаеш такі? Гэта калі табе падаецца, што ты чалавека вельмі добра ведаеш, пры тым, што ён бачыць цябе ўпершыню ў жыцці. Штосьці падобнае, мяркую, адбываецца.

І Паліна. Вельмі таленавітая акцёрка, якая знаходзіцца на пачатку свайго шляху. Мне было важна ў працэсе здымак выцягнуць яе за нейкую мяжу бяспекі ў эмацыйным плане.

З кожным вялася свая праца, але мне падаецца, што ў кожнага з акцёраў атрымалася выйсці на тую інтанацыю, эмоцыю, якая мне была патрэбнай.

«Гэта той выпадак, калі ты губляеш камфорт фейкавасці»

— Мара, не магу не задаць пытанне пра Плошчу Пераменаў. Ці была яна адноўлена ў тваёй стужцы? Ці гэта дакументальныя здымкі?

— Усё, што мы бачым ў фільме пра пратэст, — гэта кадры з апошняга стрыму Каці і Дашы. У нас і фінансаў не было на тое, каб нешта адбудоўваць, аднаўляць і спрабаваць склейваць. Таксама я і не бачыла ў гэтым сэнсу. Ад самага першага моманту, калі сцэнар быў задуманы, абставіны дазвалялі нам такую магчымасць — падзяліць прасторы ў кіно. Журналісткі вялі трансляцыю з кватэры на высокім паверсе ў адным з дамоў на Плошчы Перамен і былі заўважаныя ў гэтай кватэры. То-бок фізічна кантэкст і гераіні знаходзяцца ў розных прасторах. А маючы рэальны матэрыял са здымак, які вельмі для мяне важны і моцны, я не сумнявалася ў сваім рашэнні яго задзейнічаць. І глядач адчувае, што гэта праўдзівыя матэрыялы — людзі падключаюцца. Гэта той выпадак, калі ты губляеш камфорт таго, што глядзіш прыдуманую гісторыю, камфорт фейкавасці, які часам дапамагае ў жорсткіх фільмах з брутальнымі сцэнамі. Тут ён знікае праз дакументальны рэпартаж, і публіка пераносіцца, умоўна кажучы, у месца дзеяння.

«У маім кантэксце польскае натхненне — «собирательный герой»

— Згодна. Гэты эфект ёсць. Але мяне даўно карцела распытаць цябе пра крыніцы натхнення ў кіно, на якія ты арыентуешся, ці лепш сказаць — «трымаеш у розуме». Магчыма, ты кіравалася пэўнымі прыкладамі, калі рабіла гэту, усё ж ігравую карціну?

— Так, ёсць некалькі фільмаў, якія з’яўляюцца для мяне крыніцамі натхнення, ды не толькі ў дачыненні да «У жывым эфіры». Адзін з іх — гэта фільм «Племя» Міраслава Слабашпіцкага. Тое, як у стужцы функцыянуе камера, як яна рухаецца, дзе затрымліваецца, дзе крочыць далей, як яна сочыць за тым, што адбываецца, прымае рашэнні наблізіцца ці аддаліцца — усё гэта для мяне вялікая школа і крыніца мастацкага ўзроўню, да якога яшчэ трэба расці і расці.

Што яшчэ? «Бёрдман» Алехандра Гансалеса Іньярыту. У гэтай стужцы, вядома, іншы сюжэт, энергія, але яна таксама здымалася вельмі доўгімі кадрамі, і там таксама цікава прымаюцца рашэнні наконт таго, што паказаць у канкрэтны момант. Што цікава, у карціне часам эмоцыі другой асобы ў сцэне паказваюцца на твары першай асобы.

Гэтыя фільмы пакінулі на мяне вельмі моцнае ўражанне.

— Дарэчы, ты штосьці не называеш польскіх аўтараў.

— Не называю, бо ў маім выпадку складана казаць пра ўплыў нейкага аднаго польскага майстра. Я — выхаванка польскіх кінашколаў: Варшаўскай кінашколы, кінашколы Вайды, і ў маім кантэксце польскае натхненне, хутчэй, — «собирательный герой». Кожны польскі фільм у пэўным сэнсе паўплываў на мяне.

Але дадам, што я таксама цаню і скандынаўскі кінематограф. Мне асабіста, у прыватнасці, цяжка даюцца ў кіно дыялогавыя сцэны. Раней было няпроста такія рэчы казаць, але зараз я магу сабе дазволіць гэту прастору, маўляў, «я не чараўнік, я толькі вучуся». Бо разумею, што з кожным новым праектам буду змяняцца як аўтарка.

«Беларускія кінематаграфісты зараз знаходзяцца ў пастцы»

— Мара, вельмі радая, што гледачы атрымалі магчымасць убачыць твой фільм на фестывалі «Бульбамуві». Тым больш, што на кінафоруме будзе паказана і скандальная стужка Барыса Гуца «Minsk», якая выклікала хвалю крытыкі беларускіх кінематаграфістаў. То-бок у гэтым кантэксце мне падаецца дарэчным задаць пытанне пра магчымасці беларускіх фільммейкераў: а ці ёсць у беларускіх рэжысёраў тыя неабходныя рэсурсы, каб зняць сваё кіно пра беларускія пратэсты? І як ты лічыш, ці варта ўвогуле звяртаць увагу на тыя рэчы, якія кажуць за нас?

— Пачнем з канца. Звяртаць увагу на такія рэчы, канечне ж, варта. І я мяркую, што кожнаму кінакрытыку належыць святое права пракаментаваць гэты фільм і распавесці пра тыя фрагменты, якія выклікалі ў яго ці яе здзіўленне, збянтэжанасць ці нават абурэнне.

Што тычыцца мяне, то я пакуль не магу падзяліцца сваім меркаваннем на гэты конт, бо фільм яшчэ не бачыла. Ды ўсё ж абсалютна разумею тых людзей, якія маюць патрэбу агучыць сваё меркаванне і ўзняць дыскусію наконт таго, як выкарыстоўваецца тэма беларускіх пратэстаў у стужцы. Сёння беларускія аўтары знаходзяцца ў пэўным сэнсе ў пастцы: мы разумеем, што гэта наша тэма, і мы хочам пра яе распавесці, але магчымасцей у нас — на момант 2022 года — зусім вобмаль.

— Так, падрабязней, калі ласка.

— Беларускім кінематаграфістам было нялёгка і да 2020 года, не стала лепш пасля 2020-га, а пасля 24 лютага 2022, увогуле, мы сутыкнуліся з такімі выклікамі, адказаць на якія здолее далёка не кожны. Не адкрыю Амерыкі, калі скажу, што беларускім аўтарам цяпер ствараць сваё кіно вельмі і вельмі складана.

— Што выратоўвае цябе асабіста?

— У маім выпадку выратоўвае тое, што я ўжо з’яўляюся часткай польскай кінасупольнасці. Як беларуская аўтарка, якая базуецца ў Польшчы, я магу скарыстацца тымі магчымасцямі, што даюцца польскім кінематаграфістам, каб паспрабаваць атрымаць фінансаванне на фільм на беларускую тэму. Абсалютна невідавочна, што зрабіць гэта будзе лёгка, але ў мяне гэты шанц, у адрозненне ад іншых беларускіх аўтараў, прынамсі, ёсць.

На сёння знішчаны многія магчымасці, якія сталі адкрывацца беларускім фільммейкерам напярэдадні 2020 года, і зусім не зразумела, што будзе далей.

Невыпадкова і сітуацыя вакол фільма «Minsk» выклікае столькі эмоцый. Хтосьці іншы атрымаў шанц, каб выказацца на важную для нас тэму, а мы — тыя, у каго баліць, хто жыў у гэтым, прайшоў скрозь гэта, адчуваем сябе нібыта рыбамі — з аднаго боку, нам ёсць што сказаць, а з іншага, нам не даюць гэта сказаць. Мы — у пастцы ўласнага грамадзянства, палітычнага кантэксту і адсутнасці фінансавання як з беларускага, так і замежнага боку, вымушаны маўчаць.

— Так, карціна вымалёўваецца зусім невясёлая…

— Надзея сёння ёсць, мабыць, толькі на малабюжэтныя праекты, ды, вядома, на дакументальнае кіно. Беларускія дакументальныя стужкі па маім адчуванні зараз знаходзяцца сярод лепшых фільмаў свету. Яны атрымоўваюць узнагароды на лепшых кінафестывалях Еўропы, іх прымае кінасупольнасць. Беларуская дакументалістыка, нягледзячы ні на што, выглядае вельмі годна.

З мастацкім кіно, якое больш дарагое ў вытворчасці, усе больш складана. Але спрабаваць ствараць яго ўсё роўна варта.

— Над чым ты сёння працуеш? Ці ёсць у цябе новы праект?

— Так, ёсць. І гэта акурат поўнаметражны праект пра падзеі ў Беларусі ў 2020 годзе. Мы чакаем рашэння па фінансаванні. Як гаворыцца, трымайце кулачкі!

— Будзем! Мы з табой пачыналі размову з таго, што сёння ў нашай рэчаіснасці стала шмат сюжэтаў для кіно. Асабліва 2020 год… Ці будуць гэтыя сюжэты, у рэшце рэшт, пераўтварацца ў кіно?

— Увогуле ўся беларуская найноўшая гісторыя зараз мае вялікі кінапатэнцыял. І я спадзяюся, што аднойчы ён будзе выкарыстаны — мы ўбачым шмат фільмаў у розных жанрах.

Ва ўсялякім разе, цяпер наша жыццё ніяк нельга назваць банальным, сумным, сыта-сонным… Але паспрабуем паглядзець на гэта са станоўчага боку. Калі ў нашай рэальнасці нараджаюцца такія сюжэты, толькі і застаецца, што карыстацца фактамі, каб распавядаць унікальныя гісторыі.

— Мара, дзякуй за гутарку!

— Дзякуй і табе за цікававасць да беларускага кіно!

***
Паглядзець стужку Мары Тамковіч «У жывым эфіры» на фестывалі «Бульбамуві» ў варшаўскім кінатэатры Iluzjon можна будзе 20 лістапада ў 15.00.

З усёй праграмай кінафестывалю можна пазнаёміцца тут.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram