«Рэзала дрэва нажом, як бы гэта рабіў чалавек у сталінскім лагеры»: Яніна Арлова пра важныя фразы ў жыцці і паэтку ў садзе

Яніна Арлова – філолаг і мастачка, якая робіць арыгінальныя скрыні-механізмы. Яе апошняя праца прысвечана Ларысе Геніюш.

Гэта адмысловыя прысвячэнні і падзякі. Па фатаграфіях немагчыма зразумець прызначэнне гэтых загадкавых прадметаў, трэба глядзець відэа, каб убачыць, як на спецыяльным валіку рухаецца – як сувой – тканіна і пракручвае вышыты тэкст. Нешта надзвычай старажытнае і адначасова – вельмі кранальнае і інтымнае хаваецца за гэтымі прадметамі, што захацелася даведацца больш пра аўтарку.

Reform.by паразмаўляў з Янінай Арловай пра няпэўнасць эміграцыі, вершы-лекаванні ад Ларысы Геніюш і цяжкасці выхавання маленькіх беларусаў за межамі радзімы.

Прага і выпадковая эміграцыя

– Прага – легендарнае эмігранцкае месца: пачынаючы ад Скарыны і да Ларысы Геніюш чэхі давалі прытулак і магчымасці для працы і вучобы беларусам у розныя часы. Цяпер мы назіраем пэўны збой праграмы – праблемы ў студэнтаў, цяжкасці з выдачай віз… Як вы апынуліся ў Празе і наколькі камфортна тут сябе адчуваеце?

– Ніколі не збіраліся эміграваць, але заўчаснае нараджэнне дачкі змусіла шукаць для яе магчымасці медычнай рэабілітацыі за мяжой. Муж знайшоў працу ў Чэхіі, і мы паехалі. Спачатку на год, пасля засталіся яшчэ і яшчэ. Цяпер вяртацца ў Беларусь рызыкоўна. Але да гэтага часу верым, што гэта часовая сітуацыя.

– Калі мы дамаўляліся на гутарку, вы казалі, што занятыя ва ўкраінскім летніку…

– Так, у Чэхіі цяпер вельмі шмат дапамагаюць украінцам, і кожны сам выбірае, як гэта рабіць. Я замяняла выхавальніцу ў летніку для ўкраінскіх падлеткаў. Таксама ладзім для дзяцей з Украіны тэатральныя майстэрні, майстар-класы па стварэнні самаробных кніг.

– Як тут уладкавана беларускае жыццё?

– У Празе заўсёды быў моцны беларускі асяродак. Ладзіцца даволі шмат імпрэз. Ёсць Амбасада незалежнай беларускай культуры ў Брне, суполка «Пагоня», іншыя згуртаванні. Нядаўна адбылося святкаванне ля помніка Францыску Скарыну з нагоды 505-годдзя выдання яго Бібліі.

Мы падтрымліваем кантакты са многімі беларусамі, хоць не можам назваць сваю сям’ю дужа сацыяльна актыўнай. Мне і дзецям не хапае беларускамоўных сяброў, маем толькі пару знаёмых сем’яў. Калі Ясь быў маленькі, ён казаў, што па-беларуску размаўляем толькі мы і бабуля Валя. Зараз сітуацыя змянілася, але ўсё адно не так шмат людзей вакол нас размаўляюць па-беларуску.

Некалькі гадоў таму я ладзіла ў Празе спектаклі і чытанні для дзяцей. Па-руску я праводзіла іх платна – сярод іншых прыходзілі беларусы і плацілі грошы, а аднойчы зладзіла па-беларуску, уваход быў вольны, але прыйшло толькі сем чалавек. Цяпер я думаю, што гэта немалая колькасць і трэба было працягваць, але тады здалося гэта несур’ёзным. Цяпер шукаю ахвотных, каб разам зрабіць клуб для дзяцей па-беларуску.

– Бачыла ваша відэа, дзе вы расказваеце для дзяцей праз рухомыя карцінкі гісторыю беларускага пісьменства…

– Так, я пастаянна шукаю форму, праз якую расказваць сваім дзецям пра Беларусь, пра яе літаратуру і культуру, каб ім было цікава. Старэйшага сына збіраемся запісаць на нядзельныя анлайн-заняткі ў адну з беларускіх школ, якія адкрыліся ў Кіеве і Варшаве. Лічу, што гэта вельмі важная і патрэбная справа, якую робяць беларусы, каб іх дзеці, асабліва ў эміграцыі, не забываліся пра тое, хто яны і адкуль.

Рэтаблас – самаробныя падзякі

– Як вы знайшлі такую арыгінальную форму?

– Я натхнялася сучаснымі мексіканскімі рэтаблас. Часам свае скрыначкі так называю для зручнасці. Гэта даволі старажытная традыцыя, якая распаўсюдзілася з Іспаніі на краіны Лацінскай Амерыкі. Мексіканцы замаўляюць мастакам ці малююць самі карціны, каб аддзячыць сваім святым заступнікам ці Пану Богу за шчаслівае вырашэнне нейкай жыццёвай сітуацыі. Напрыклад, чалавек рамантаваў дах, упаў, прапароў жывот, прасіў Бога аб дапамозе і ачуняў. І паставіў дома самаробную іконку. Свае скрыначкі з механізмамі я раблю таксама ў стылі прымітыўнага мастацтва, за кожнай з іх таксама ёсць і мая асабістая гісторыя, за якую я хачу падзякаваць.

– Як выбралі верш для праекта пра Ларысу Геніюш, адкуль такі вобраз – жанчыны пад дрэвам?

– У савецкіх лагерах вершы Геніюш называлі «глюкозай» – зняволеныя беларусы прасілі яе пісаць, як найвялікшы скарб хавалі ад канваіраў у скрутачках гэтыя вершы на беларускай мове.

Аднойчы адзін з вершаў перахапілі. Збегліся чэкісты-ахоўнікі і не могуць зразумець, што ў ім напісана. Сталі пагражаць ёй. Пасля пераклалі, а там радкі пра тое, што там, дзе яна цяпер знаходзіцца, снег у траўні, а ў Беларусі якраз аблятае квецень з дрэў у садах.

У сваёй кнізе «Споведзь» яна пасля пісала: «Выжыць, гэта для мяне было смешна, важна было зняволеным вярнуць веру ў тое, што яны лепшыя людзі за гэтую набрыдзь, якая душыла нас, загнаўшы ў снягі».

10 красавіка 1983 года ў савецкай Зэльве, горадзе, дзе жыла пасля зняволення і памерла Геніюш, на вуліцу Савецкую прыйшлі тысячы людзей, каб развітацца з паэткай. Уладамі чынілася шмат перашкод: Уладзіміра Арлова і Адама Мальдзіса выклікалі ў КДБ, папярэджвалі, каб не было ніякіх прамоў, святара прасілі, каб не было ніякіх адпяванняў, але айцец Васіль Чыкіда чатыры гадзіны адпявяў рабу Божую Ларысу. Пасля ўлады падагналі грузавік, каб хутка вывезці труну, але людзі не далі і неслі на могілкі труну на руках. Сама Геніюш перад смерцю казала, што «мяне, мусіць, пад канвоем будуць хаваць», а пахавалі яе як сапраўдную народную паэтку.

Усім раю пачытаць цудоўны артыкул Андрэя Скурко «Ларыса Геніюш: чаму яна не зламалася».

Там цудоўна апісана велічыня і чалавечнасць нашай вялікай паэткі.

А яшчэ раю серыю кніг Уладзіміра Арлова «Імёны Свабоды» (можна слухаць і як падкаст) – там вы знойдзеце аповеды пра часам амаль нікому невядомых людзей, якія жылі для вольнай Беларусі. Нядаўна мяне вельмі ўразіла гісторыя пра Лявона Баразну і яго загадкавае забойства.

– Як тэхнічна вы робіце гэтыя рухомыя кнігі-скрыначкі?

– Усе гісторыі, якія я ствараю, прыйшлі да мяне ў патрэбны час. Мая прабаба Аня пераехала з колішняга Койданава (цяпер Дзяржынск) у Рубяжэвічы, каб дапамагаць пры касцёле. Шыла, вышывала. Калі ў яе пыталіся, як яна так прыгожа гэта робіць – бо не вучылася, яна адказвала, што анёлы да яе прылятаюць і кажуць, што рабіць. Усе самавукі так кажуць. Я таксама.

Мы з мужам Багданам дапамагаем адно аднаму ва ўсіх справах. Калі рабілі рэтабла пра Язэпа Наркевіча-Ёдку, узнікла ідэя ўзяць дынама-машыну ад старога ровара. Але гэта не спрацавала, бо рукамі не атрымлівалася раскруціць машыну з патрэбнай хуткасцю. Тады Багдан павялічыў радыус кола — і ўсё спрацавала. Дарэчы, унутры гэтага рэтабла мы схавалі пасланне нашчадкам.

Наркевіч-Ёдка гэта беларускі фізік, які рабіў публічныя радыёвопыты раней за афіцыйна прызнаных вынаходнікаў радыё. Падчас аднаго з навуковых паседжанняў у Парыжы ён здолеў перадаць радыёсігналы пры дапамозе гаршка з пеларгоніяй.

– Заўсёды ў рэтабле павінны быць словы, якія б суправаджалі гэты візуальны вобраз?

– Так.

– А ў Наркевіча-Ёдкі што было напісана?

– Усе людзі свецяцца.

– Вернемся да праекта пра Ларысу Геніюш. Вы вышылі верш цалкам?

– Так, зняволеныя ў тых сталінскіх лагерах часам атрымлівалі сырую рыбу, тады з буйных костак рабілі іголкі і так вышывалі. А яблыньку я выразала з дрэва тупым нажом, як бы гэта рабіў чалавек у сталінскім лагеры.

Мне сяброўка падаравала старую хустачку, і я на ёй вышывала яе верш. Вышывала, а перад вачыма стаялі жанчыны ў сталінскім лагеры.

– Вось адкуль гэта тэрапеўтычнае ўздзеянне, што маюць вашы рэтаблы…

– Бо я заўсёды шукаю, чым чалавек, пра якога я хачу расказаць, можа нас падтрымаць. Ларысу Геніюш у чэшскай яшчэ турме сукамернікі навучылі дэвізу, якога яна прытрымлівалася, – keep smiling. Яна казала: «Плачучы, хутчэй загінем». Гэтыя словы вельмі дапамагаюць і цяпер.

Аўтарка фота і відэа — Аляксандра Канончанка.

Сачыць за творчасцю мастачкі можна тут.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram