Мінскі дзённік. Урыўкі з кнігі Юлі Цімафеевай

Ад рэдакцыі. Кніга «Мінскі дзённік» адной з галоўных беларускіх паэтак і аўтарак сучаснасці Юлі Цімафеевай была напісана па слядах беларускіх пратэстаў 2020 года.

Твор, які вырас з тэксту на англійскай мове для брытанскага Financial Times, распавядае пра падзеі напярэдадні, падчас і пасля выбараў 2020 года, пра той асабісты і калектыўны досвед беларусаў, які змяніў жыццё многіх назаўжды. Твор, які дае нам магчымасць зноў перажыць «вялікі і страшны» час, узнаўляючы яго прастору і існаванне ў ёй. Твор, які пераконвае, што «паўстанне 2020-га» застаецца па-ранейшаму нашым «месцам сілы», нягледзячы на рэпрэсіі, горыч і боль.

Мы вельмі ўдзячныя Юлі Цімафеевай, што яна пагадзілася перакласці на беларускую частку свайго твора, які наўмысна пісаўся на іншай мове, каб выбудаваць дыстанцыю да падзей.

Сёння ўпершыню для беларускага чытача «Мінскія дзённікі» на Reform.by.

Даведка

Юля Цімафеева — беларуская паэтка, літаратарка, перакладчыца.
Аўтарка беларускамоўных паэтычных зборнікаў «Кніга памылак», «Цырк», «ROT», «Воўчыя ягады»; першая англамоўная кніга Юлі Цімафеевай «Motherfield» («Мацярынскае поле»), выдадзеная ў ЗША, трапіла ў лонг-ліст сёлетняй літаратурнай прэміі PEN America (перакладчыкі Вальжына Морт і Ханіф Абдуракіб).

Аўтарка паэтычнай фотакнігі «Мінск. Горад, якога мне стае». «Мінскі дзённік», апублікаваны на розных мовах у Швецыі, Нідэрландах, Германіі і іншых краінах, расказвае пра беларускія пратэсты 2020 года, сведкамі і ўдзельнікамі якіх паэтка і яе муж — пісьменнік Альгерд Бахарэвіч — сталі. На жаль, «Мінскі дзённік» пакуль не мае беларускамоўнай версіі. На Reform.by публікуюцца толькі ўрыўкі з яго.

Пасля ад’езду з Беларусі ў 2020 годзе Юля Цімафеева з мужам жыве за мяжой — цяпер у Германіі.

Ад аўтаркі

Гэты тэкст — толькі скарочаная і самаадцэнзураваная частка кнігі «Мінскі дзённік», якую я пісала цягам кастрычніка 2020 — сакавіка 2021 года ў Мінску і пазней у аўстрыйскім Грацы.

Усё пачалося з англамоўнага эсэ пра беларускія пратэсты для Financial Times і перарасло ў асобную кнігу, перакладзеную на шведскую, нямецкую, нідэрландскую, літоўскую і часткова нарвежскую мовы.

Твор ад пачатку пісаўся па-ангельску і для замежнай аўдыторыі. Ангельская дала мне магчымасць стварыць неабходную дыстанцыю, каб зафіксаваць важнае, страшнае, балючае і пакуль няспраўджанае. Але ўсё ж мне хочацца верыць, што ён застанецца дакументам эпохі і для беларусаў. Эпохі, якая, з аднаго боку, ужо скончылася, але, з другога, працягвае нас трымаць сталёвай хваткай.

Для публікацыі тэксту на старонках Reform.by я пераклала тэкст на беларускую мову, падкараціла і адрэдагавала яго ў мэтах бяспекі іншых людзей.

Мінскі дзённік
(Урыўкі)

2020

І

5 жніўня

Я абяцала, што прыгатую сёння суп, густы гарохавы суп, твой любімы. Гатую я рэдка і ў асноўным супы, бо на нашай цеснай кухні гаспадарыш ты, кароль лядоўні — так бачыць цябе наша кошка — уладар курынага паштэту і ялавічных кавалачкаў у ружовым соусе.

Я абяцала, што прыгатую суп, але замест гэтага сяджу і пішу верш. Верш пра надзею і страх.

Чым менш дзён застаецца да выбараў, тым больш адчуваецца напружанне. Памятаю, як я галасавала адзіны (!) раз у 2001-м, яшчэ калі была студэнткай. Выбарчыя ўчасткі ў школах ды студэнцкіх інтэрнатах, выкарыстанне настаўніц і выкладчыц у якасці членаў камісій — усё гэта было звычайнай справай нават тады. Загадчыца інтэрнату сказала, што мы мусім прагаласаваць датэрмінова, а тыя, хто адмовіцца, могуць страціць месца ў інтэрнаце. Дасканалая сістэма застрашвання даказала сваю эфектыўнасць яшчэ дваццаць гадоў назад.

У суботу, напярэдадні асноўнага дня галасавання, у інтэрнаце засталося няшмат студэнтак: многія паехалі да бацькоў капаць бульбу або скарысталіся «заслужаным» выхадным. Я адмовілася ад такой шчодрай прапановы, галасаваць раней не пайшла і адна засталася ў пакоі чакаць нядзелі.

Наш пакой на чацвярых быў на першым паверсе, зусім побач з так званай «чыталкай», менавіта там месцілася выбарчая скрыня пад аховай самотнага міліцыянта. Зачытаўшыся далёка за поўнач, я раптам пачула, як інтэрнацкія дзверы, заўжды зачыненыя нанач, рыпнулі і вахцёрка кагосьці ўпусціла. Студэнтцы яна зрабіла б гучную вымову, а тут прамаўчала. Потым хтосьці рашучым і ўпэненым крокам рушыў паўз мае дзверы. Я выскачыла з пакоя і пайшла ў туалет у самым канцы даўгога калідора. Я пазнала і гэтыя круглыя плечы, і вушы, і лысаватую галаву, што схавалася ў чытальнай зале, — старшыня выбарчай камісіі, універсітэцкі чыноўнік, выкладчык эканомікі, які, відаць, вельмі добра ўмее лічыць. Ужо вярнуўшыся да сябе, я зноў пачула рыпенне старых маснічын — гэта выкладчык з міліцыянтам прамінулі мае дзверы. Я схавалася за фіранкай і прасачыла, як пара мужчын схавала выбарчую скрынку ў багажнік прыпаркаванага ля ўваходу аўто і дастала з яго новую.

Наступнага дня я прагаласавала і разам з сябрамі пайшла на Кастрычніцкую плошчу, дзе ўжо сабралася некалькі тысяч чалавек, не згодных з афіцыйнымі вынікамі галасавання і пераабраннем Лукашэнкі на другі тэрмін. Бел-чырвона-белыя сцягі, крычалкі, гнеў і расчараванне ў апазіцыйных лідарах, якія проста пакінулі мітынг. Злыя і засмучаныя, мы вярнуліся ў інтэрнат перад самым закрыццём. Еўрапейскія і амерыканскія назіральнікі адзначылі шмат парушэнняў падчас выбараў, але праз два дні свет страсянуўся ад тэракту ў ЗША, і ўсе забыліся на беларускага Лукашэнку. Я шмат разоў была на пратэстах пасля. Я прывыкла да паразаў. Мы ўсе прывыклі.

Але гэтым летам з’явілася слабая надзея, намёк, што нешта можа пайсці іначай. Так, усё больш і больш людзей арыштоўваюць, садзяць у турмы, затрымліваюць і збіваюць на вуліцах, але ў нас ёсць свая кандыдатка ў прэзідэнты, якая здольная збіраць тысячныя мітынгі. На дзвюх сустрэчах былі і мы з табой. Святлана, Марыя і Вераніка выглядалі на сцэне, як рок-зоркі, размахвалі рукамі з белымі бранзалетамі і даводзілі ў скрыпучыя мікрафоны, якія беларусы неймаверныя. Я ледзь не расплакалася, калі пабачыла ўпершыню ў жыцці, як дужыя мужчыны (заводскія рабочыя?) ва ўвесь голас гарланілі: «Све-та! Све-та!».

На адзін з мітынгаў мы прыйшлі разам з сябрамі, якія напачатку крыху скептычна паставіліся да Ціханоўскай. Мы паспрабавалі палічыць, колькі ж людзей сабралася тады на плошчы Бангалор, дзе традыцыйна праводзілі апазіцыйныя сходы — «месцам для сабачнікаў» называлі яго старыя апазіцыянеры: занадта далёка ад цэнтру, занадта доўгая гісторыя параз. Але нягледзячы на міліцыю, што, ачапіўшы плошчу, правярала ўсіх наведнікаў сустрэчы з Ціханоўскай, тут былі цэлыя сем’і. Паводле падлікаў валанцёраў, сабралася шэсцьдзясят тысяч чалавек. Даўно апазіцыйныя мітынгі не былі настолькі шматлюднымі. Тут панавалі спакой і радасць, людзі ўсміхаліся, бо верылі, што гэтым разам перамены магчымыя.

Я таксама дазволіла сабе ў гэта паверыць. Вось чаму я цяпер пішу «My European Poem». І калі ты вяртаешся дахаты, я прашу цябе выказацца, ці варты ён чагосьці. І пакуль ты чытаеш, я іду на кухню: чысціць бульбу і моркву, рэзаць цыбулю, унутры мяне ўсё трасецца, і нож скача ў руках.

— Яго можна запосціць? — пытаюся я, мыючы целы гародніны.

— Вядома! — адказваеш ты.

Я пошчу верш у Facebook. І памешваючы густы гарохавы суп, пачынаю плакаць. Эмоцыі перапаўняюць мяне, як кіпучая вада.

***

Вечарам мы ідзём у тэатр. Не ў той, багата аздоблены і ярка асветлены тэатр, куды трэба прыбірацца, каб выглядаць дарэчна. Не, гэта падпольны паказ Свабоднага Тэатру ў будынку былога завода. У аснове спектакля — твой раман «Сабакі Эўропы», 900-старонкавы Опус Магнум. Яго мусілі паставіць у знакамітым лонданскім Барбікане, мы мусілі ляцець туды ў траўні… Але «карона» паламала ўсе планы.

Беларуская прэм’ера адбылася на пачатку лютага, яшчэ да ўсіх кавідных абмежаванняў, да закрыцця межаў. Сёння ж апошні паказ у сезоне. Цікава, ці змяніўся спектакль пасля ўсіх гэтых вясенніх і летніх падзей — пасля эпідэміі, пасля арыштаў кандыдатаў і рэпрэсій?

На ўзбочынах парослай травой сцежкі, што вядзе ў будынак завода, — стосы савецкіх кніг. На некаторых з іх заўважныя падпаліны, значыць, гэтыя кнігі ўжо былі скарыстаныя ў пастаноўцы.

Па дарозе назад мы дзелімся ўражаннямі ад спектаклю, які і праўда змяніўся: меней танцаў і болей стомы ў вачах актораў ды акторак, але ўсё тая ж напорыстасць, той жа талент і той жа голы чалавек, што няспынна бяжыць і бяжыць па коле, пасяляючы ў нас пачуццё віны, калі мы замаўляем па келіху віна ў антракце.

П’еса (і частка тваёй кнігі) расказваюць пра свет праз трыццаць гадоў. Тэрыторыя былой Беларусі належыць Расійскай імперыі, паэзія амаль вымерла і беларуская мова, на якой мы пішам, таксама. Але што засталося ў смутным свеце будучыні, з якога героі п’есы так адчайна спрабуюць уцячы?

Я думаю, імкненне пазбавіцца тыраніі месца і мовы, у якіх табе выпала нарадзіцца, — вось галоўная ідэя «Сабак Эўропы». І чалавечай тыраніі таксама. «Там, дзе спальваюць кнігі, у выніку пачнуць спальваць людзей», — гэта апошнія радкі п’есы. Што будзе пасля выбараў? Ці пачнуць тут паліць кнігі і людзей?

Я правяраю паведамленні ў Фэйсбуку. У верша «My European Poem» больш за 100 перапостаў!

6 жніўня

Сёння выйшла мая трэцяя паэтычная кніга пад назвай «ROT». Па-беларуску і руску гэта значыць «рот», па-ангельску «(to) rot» — «гнісці», па-нямецку — «чырвоны», а па-нарвежску і шведску — «корань». Мне хацелася, каб і назва кнігі была вершам.

Мы прыйшлі да выдаўца Андрэя Янушкевіча, каб забраць свае асобнікі. Ты сфатаграфаў мяне там жа, ля офіса, на фоне блакітных ялін: голыя плечы, бел-чырвона-белыя кнігі ў руках, нацягнутая ўсмешка. Не ведаю, што я мушу адчуваць. Гонар? Задаволенасць? Напэўна.

Я вельмі баялася сваёй першай паэтычнай кнігі, «Кнігі памылак», не хацела пра яе гаварыць, не хацела да яе дакранацца. Гэта ты збіраў у яе вершы, перамаўляўся з выдаўцом, сачыў за карэктурай і друкам. Але тое адчуванне страху паступова прайшло, вось ужо і трэцяя кніга. І мне яна падабаецца.

Мы вырашылі прапусціць мітынг у Парку Дружбы народаў, дзе тры жанчыны-палітыкі арганізавалі перадвыбарчую сустрэчу. Яна мусіла стаць адной з самых шматлюдных дэманстрацый за ўсю прэзідэнцкую кампанію Святланы Ціханоўскай, але ўлады зладзілі там нейкі адукацыйны фэст і адмянілі мітынг за дзень да яго правядзення. Тым не менш прыйшлі тысячы людзей.

Я сачу за падзеямі ў жывым эфіры ў Telegram і не магу стрымаць слёз, калі раптам гучыць «Перемен!» Віктара Цоя і журналістка Аляксандра Дынько кідаецца да музычнага пульта, дзе два сімпатычныя маладыя гукарэжысёры ўзнялі ў гару кулакі з белымі стужкамі: «Вы не баіцеся страціць працу?» «Мы яе ўжо страцілі, думаем, гэта наш апошні дзень тут».

<…>

8 жніўня

Застаўся ўсяго дзень. Я не магу працаваць. Я не магу нічога рабіць, проста гартаю стужку фэйсбука і чытаю тэлеграм. Шматлікія выпадкі фальсіфікацый на выбарчых участках, затрыманні незалежных назіральнікаў — зноў тое самае. Колькасць тых, хто прагаласаваў датэрмінова, — ужо 32,4%. Гэта значыць, што траціну галасоў прыпішуць Лукашэнку, я ўпэўненая. Бляць, як гэта ўсё надакучыла!

Нашы сябры І. і А. прапанавалі выехаць куды-небудзь на прыроду: у ціхае прыгожае месца на Мінскім моры ці ў Драздах. Мне не хочацца ехаць, гаварыць, спрачацца і любавацца краявідамі, занадта мне неспакойна, занадта вялікая стома ад празмерных эмоцый. Я вагаюся, але ты, бачу, хочаш паехаць.

Мне напісала перакладчыца на ўкраінскую і цудоўная паэтка Ія. І пакуль мы абмяркоўваем яе пераклад майго верша «Мая радзіма», ты рашчыняеш на кухні цеста. Цягам сумных кавідных месяцаў на пачатку вясны хлеб стаў тваёй жарсцю. Глядзець, як падымаецца і расце пад пальцамі цеста, прыносіла табе радасць і нават шчасце. Як жа гарэлі твае вочы, калі ты захоплена мне расказваў, што хочаш кінуць літаратуру і адчыніць пякарню. Вядома, я не паверыла ў твае летуценні. Летам ты зноў пачаў больш пісаць, чым пячы. Але сёння дзень хлебу на пачастунак сябрам. Да таго ж, твой адзіны ноўтбук раніцай зламаўся, не папрацуеш…

Я напісала «Маю радзіму» ў 2017 годзе пасля брутальнага разгону і збіцця дэманстрантаў 25 сакавіка. У той дзень ты пайшоў на марш, а я пачувалася блага і засталася дома, сачыла за навінамі ў інтэрнэце. Некалькі тысяч чалавек выйшлі на вуліцы, сотні амапаўцаў і процьма ваеннай тэхнікі былі кінутыя супраць тых, хто святкаваў ці, хутчэй, пратэставаў. На шчасце, ты здолеў схавацца ў кавярні і пазбегнуць дубінак ды РАУСа. Мы цудоўна ведаем, на што здатныя гэтыя ўлады. Ці будзе тое самае заўтра?

Ія дасылае мне файл са сваім перакладам, і мы гаворым пра выбары: «У мяне такое адчуванне, што гэта як ва Украіне ў 2013-2014». Але я ўпэўненая, ніякага Майдану або таго, што пад ім разумеюць, не будзе. Я расказваю ёй пра фрустрацыю і бяссонніцу, і пра тое, што я не ведаю, што нас чакае. Калі мы сканчаем рэдагаваць пераклад, Ія запытваецца пра хэштэгі для Facebook. Я прапаную:

#выбары2020
#культпратэст
#cultprotest
#kultprotest

***

Ну вось мы і на Мінскім моры. А., І., У., ты і я. Ляжым на беразе, гледзячы на адбіткі сонца ў дробных хвалях штучнага беларускага мора, ямо (твой пахкі хлеб усе хваляць!), п’ямо, гаворым пра палітыку і будучыню. Вядома, мы пойдзем галасаваць, хоць ужо шмат гадоў так не рабілі. І гэтым разам усё будзе інакш. Мы будзем галасаваць за Ціханоўскую. Толькі І. яшчэ не вызначыўся, ён найстарэйшы з нас і самы дасведчаны, удзельнічаў у апазіцыйным руху, калі я была зусім дзяўчо. Сёлета ў маі ці красавіку мы гэтак жа збіраліся на пікнік, і спрачаліся пра Віктара Бабарыку і расійскую акупацыю. А пасля пасадзілі і Бабарыку, і ягонага сына, і некалькіх чалавек з іх каманды, яны дагэтуль у турме… Цяпер вось мы абмяркоўваем Святлану, Марыю і Вераніку.

А. прапануе пайсці ў ваду, яна ўзяла з сабой купальнік. Вы з У. скокаеце ў ваду проста ў майтках. А мы з І. застаемся на беразе і слухаем вашыя палітычныя размовы. Вада робіць галасы гучнейшымі і выносіць на сушу кожнае слова. І толькі калі вы ныраеце і фыркаеце, мову робіцца цяжка разабраць.

Сонца ўжо садзіцца, але наўкол яшчэ шмат людзей праходжваюцца ці спакойна ляжаць — сёння субота. Людзі расслабленыя, нібыта на вуліцах не затрымліваюць раварыстаў, нібыта кандыдатаў у прэзідэнты не арыштоўваюць да пачатку выбарчай кампаніі, нібыта заўтра не можа праліцца кроў.

Памятаю, як некалькі гадоў таму мы былі б з табой у пісьменніцкай рэзідэнцыі на Ванзэе пад Берлінам. Там каля возера стаялі стэнды са старымі чорна-белымі фотаздымкамі адпачывальнікаў. Можа быць, у канцы трыццатых людзі загаралі і купаліся з гэткай жа легкадумнасцю? Ці я ўсё перабольшваю, зручна ўлёгшыся на іглістым покрыве пад стромкімі хвоямі? Ці перабольшваю я сур’ёзнасць сітуацыі, гледзячы на яркі захад сонца і мурашоў, што мірна поўзаюць па маіх голых галёнках?

Дахаты мы вяртаемся позна. І. падвозіць нас на машыне. У фэйсбуку я вешаю некалькі фотаздымкаў, што зрабіла па дарозе назад: блакітна-чырвонае тло неба і вады крэсляць даўгія сілуэты соснаў, а чалавечыя фігуры пад імі нагадваюць насякомых. Дадаю подпіс: «Былі на моры, супакойваліся…»

9 жніўня

Ужо шмат тыдняў мы кепска спім. А як можна заснуць сёння, напярэдадні выбараў? Я неспакойна варочаюся ў ложку, ты робіш выгляд, што дрэмлеш, але круцішся гэтаксама. Нарэшце кошка, што намагалася раскінуцца ў мяне пад бокам, пакрыўджана сыходзіць на кухню. У цемры я чую, як яна прагна хрумсіць рэшткамі ежы на талерцы, потым ідзе ў туалет і скрабецца ў латку. Яна не вяртаецца назад у ложак, апошнія гадзіны кароткай летняй ночы яна бавіць адна на кухні, падалей ад неўраўнаважаных неўротыкаў.

Выбарчыя ўчасткі адчыняюцца ў восем. Мы ўстаём рана, удзень у нас шмат спраў. А ўвечары… Баюся пра гэта думаць. Сонца за фіранкамі абяцае прыгожы спякотны дзень.

Я таксама хачу выглядаць прыгожай. Я даўно не хадзіла на выбары, і сённяшні дзень для мяне асаблівы (як, думаю, і для многіх). А яшчэ мне трэба адчуваць упэўненасць, быць смелай падчас сустрэчы з членамі выбарчай камісіі, якія могуць перашкодзіць сфатаграфаваць бюлетэнь. Фотаздымак трэба даслаць у чат-бот тэлеграм-канала «Голас». Усе фота выбарцаў будуць сабраныя і пералічаныя. Гэта дапаможа даказаць фальсіфікацыі, калі яны раптам здарацца.

Я дастаю з шафы сваю даўгую чорную сукенку без рукавоў, простую, элегантную і летнюю адначасова. Я памятаю, як у прымеркавай ты запытаўся, куды я збіраюся яе насіць: у нашай Масюкоўшчыне я буду ў ёй выглядаць, мякка кажучы, недарэчна. Але ў тым і сэнс: сёння я хачу рабіць уражанне чагосьці чужароднага.

Дарэчы, не чорны, а белы — колер выбарчага дня. Адпрасаваўшы тваю белую кашулю, я выцягваю з-пад ложка швейную скрынку і спрабую знайсці штосьці падобнае да стужак. Белыя бранзалеты ці стужкі мусяць паказваць, як нас шмат, тых, хто прагне змен у краіне. А яшчэ яны мусяць дапамагчы незалежным назіральнікам, якім забаронена хоць пра нешта пытацца ў выбарцаў, правесці своеасаблівы экзіт-пол.

Калі ўрэшце, пасля доўгіх збораў, мы выходзім на вуліцу, то разумеем, як тут горача. Лаўкі ля нашай «хрушчоўкі» ўжо занятыя пажылымі суседзямі, што, як заўжды, падазрона ў нас узіраюцца. А мы, як заўжды, ветліва з імі вітаемся.

Мой выбарчы ўчастак — гэта трохпавярховы будынак школы, які я бачу ўпершыню. Перад ім вялізны заасфальтаваны двор і сумныя клумбы, а ўсю тэрыторыю школы акружае зялёны жалезны плот. За ім, у цені дрэў на пластыкавых зэдліках сядзяць чацвёра, трымаючы на каленях аркушы паперы і пільна зазіраючы праз пруты. Іх заплечнікі і бутэлькі з вадой ляжаць проста на зямлі. Гэта незалежныя назіральнікі, чыя прысутнасць на тэрыторыі выбарчых участкаў забароненая, яны могуць сачыць за ходам выбараў толькі з вялікай адлегласці. Ля брамы я жэстам паказваю, што галасаваць з нас дваіх буду толькі я. Спадзяюся, яны разумеюць.

Кожны дзень выбараў у лукашэнкаўскай Беларусі ператвараецца ў дэманстрацыю таннай, вульгарнай, кічовай эстэтыкі гэтай улады. Сёння ў нас ёсць унікальная магчымасць пабачыць яе не ў інтэрнэце, а на ўласныя вочы. Уваход у школу аздоблены чырвонымі, белымі і зялёнымі гірляндамі. А проста перад ім — вялізны намёт з надпісам «Аліварыя», дзе па-святочнаму апранутыя прадавачкі наліваюць піва, гарэлку і сок, прадаюць чыпсы, сасіскі, хлеб, бутэрброды з селядцом і цыбуляй… Ды яшчэ шмат з таго, чым зазвычай не гандлююць у школах. За столікамі ля намёта, выканаўшы свой абавязак, некаторыя выбарцы ўжо насалоджваюцца жыццём.

Яшчэ адна асаблівасць лукашэнкаўскай электаральнай культуры — гучная папса. Тут яе ўвасабляе дзяўчынка-падлетак у псеўданародным строі з вяночкам на русявай галаве. Жарсна сціскаючы мікрафон, дзяўчо спявае пра любоў да радзімы. Яе рускамоўная песня — адзін з тых прапагандысцкіх твораў пра залатыя палі, блакітныя азёры і танканогіх буслоў, што лунаюць над нашымі галовамі. Дзяўчынка спявае, як бяспечна і вольна нам жыць у любімай Беларусі. Ад пачутага і пабачанага крывадушша мяне пачынае калаціць. Мы нацягваем маскі і ўваходзім у прахалодны школьны хол.

Тут знаходзяцца адразу тры выбарчыя ўчасткі, мой — у шырокім калідоры. Члены выбарчай камісіі расселіся за партамі, быццам школьнікі-пераросткі, пакінутыя на другі год. З «беластужачнікамі» яны стараюцца трымацца спакойна і прыязна, але я ўсё роўна адчуваю антыпатыю і варожасць, прыхаваную ў іх за зубамі.

Я працягваю пашпарт вусатаму члену выбарчай камісіі. У сваёй клятчастай кашулі з кароткімі рукавамі ён выдае на настаўніка працоўнага навучання ці заўхоза. Калі ён раскрывае журнал уліку выбарцаў, я заўважаю, што, нягледзячы на трыццаціпрацэнтную яўку на датэрміновым галасаванні, мой подпіс на старонцы толькі другі. Дрыжачымі рукамі я бяру ў яго бюлетэнь. Для пачатку я мушу агледзець гэты аркуш — сёння я прачытала ў інтэрнэце пра кропачкі, што могуць быць ля імён кандыдатаў, такі бюлетэнь пасля прызнаюць несапраўдным. А яшчэ на адваротным баку аркуша мусяць абавязкова стаяць два подпісы членаў выбарчай камісіі. Калі я пераконваюся, што ў мяне абсалютна нармальны бюлетэнь, я рушу да кабінак.

На маім участку іх тры, ніводная не мае фіранак, гэта тлумачаць кавіднымі правіламі, ну-ну. Значыць, я буду галасаваць пад пільным наглядам камісіі. Ты становішся побач, на выпадак, калі мне не дазволяць здымаць.

Я кладу бюлетэнь на вузенькі столік унутры кабінкі, дастаю асадку і тэлефон, стаўлю галачку ў чацвёртым квадраціку, насупраць Ціханоўскай. Спінай я прыслухоўваюся, а потым раблю здымак на тэлефон… Ніхто мяне не спыняе. Тады я фатаграфую подпісы на адваротным баку, двойчы. І яшчэ раз — сваю галачку. Я спрабую выглядаць ураўнаважанай, але ўнутры ўся калачуся. Урэшце я складваю бюлетэнь гармонікам і кідаю ў напаўпразрыстую скрыню.

На зваротным шляху мы чуем, як дзяўчына ў вяночку зноў выводзіць песню пра Бацькаўшчыну, гэтым разам па-беларуску. «Жыве Беларусь!»— крычу я ёй. Дзве жанчыны, што стаяць непадалёк ад яе — мабыць, настаўніцы — моршчацца.

***

І вось мы едзем у Шабаны, спальны раён на паўднёвым усходзе Мінску, дзе ты вырас, дзе жывуць твае бацькі і дзе знаходзіцца твой выбарчы ўчастак. Восем гадоў таму, яшчэ ў Гамбургу, ты апісаў гэты раён у кнізе пад назвай «Шабаны: гісторыя аднаго знікнення», рамане пра немагчымасць вяртання: «Шабаны – гэта ня вёска. Але Шабаны — гэта й ня горад. Шабаны – як бардаўская песьня, якая не дацягвае ні да сапраўднай музыкі, ні да сапраўднай літаратуры, яны – укаранёная недарэчнасьць, афіцыйна прызнаная няіснасьць, вечна новае адзеньне даўно ўжо мёртвага караля». Выбарчы ўчастак знаходзіцца ў ненавіснай табе школе, якую ты некалі скончыў. Ты хутка ўвойдзеш у яе зноў, пасля 28 гадоў знікнення…

Мы ляцім па залітым сонцам праспекце пад жывы голас Віктара Цоя. То там, то тут на кальцавой Цой перагукаецца сам з сабою: «Перемен!» гучыць з адчыненых вокнаў машын. Наш кіроўца не робіць музыку цішэй, нават калі міма праносіцца міліцэйскае аўто. Мы не можам сёння баяцца. Яго жонка, адзетая ва ўсё белае, паказвае нам сваю калекцыю бранзалетаў і дорыць пару пластыкавых замест нашых самаробных.

На паркоўцы ў Шабанах гучыць зусім іншая музыка: глухія і вульгарныя гукі стабільнасці. Гэта з бліжэйшага выбарчага ўчастка, куды мы цяпер кіруемся. І чым мы бліжэй, тым аглушальнейшая музыка.

Пасля абеду колькасць выбарцаў значна ўзрасла. Людская плынь кіруецца на ўчастак, а на зваротным шляху некаторыя спыняюцца за школьным плотам, каб паслухаць звяглівыя спевы запрошанай «поп-зоркі». Я памятаю яго яшчэ са школьных гадоў, калі глядзела тэлевізар. Ён стараецца выглядаць маладым і сэксуальным, і калі глядзець здалёк, то падаецца, у яго атрымліваецца. Можа, музыка наўмысна такая гучная — каб трымаць слухачак на адлегласці, каб яны не заўважылі, як прывяла яго прыгажосць?

За цяжкімі дзвярыма ў асвяжальнай цемры калідора гук цішэе. Я выдыхаю з палёгкай. Але ты — не. Дэманы юнацтва раптоўна апаноўваюць цябе, шэры глей з самага дна памяці запырсквае белую кашулю. Ты хапаеш мяне за руку ад страху страціць прытомнасць. Мы запавольваем крок.

Ты не быў тут ізгоем, з цябе не здзекаваліся і не цкавалі. Але жыццё, да якога тут рыхтавалі, не было тваёй марай. Ты ўцёк, ты надоўга знік з Шабаноў, быццам герой уласнай кніжкі. І вось ты вярнуўся, Адысей, што ўваходзіць у Ітаку, блудны сын. Але не, гэта не твой выпадак. Калі ласка, зрабі ўдых і выдых, удых і выдых. Ты дарослы пісьменнік, і гэта зусім не дом, які ты пакінуў. Гэта проста выбарчы ўчастак. Хадзем!

Прагаласаваўшы, мы стаім на ганку. Ты выкурваеш з памяці свае брыдкія ўспаміны, а я паварочваюся да «поп-зоркі», што гарлае пра каханне, гледзячы мне проста ў вочы. Мяне выводзіць з сябе і яго трэцясортная музыка, і яго прадажнасць. Злосна і ад хвалявання нязграбна я паказваю яму знакамітыя жэсты: вікторыя, кулак, сардэчка. Не спыняючы фанаграмныя спевы, «зорка» ўсміхаецца і ківае.

***

Пасля невялікага застолля ў кватэры тваіх бацькоў з кабачковым салатам, тостамі і шампанскім мы едзем дахаты. Інтэрнэт у горадзе ўжо адключаны. Мы не можам чытаць ні Facebook, ні сайты навін. Толькі Telegram яшчэ больш-менш жывы, калі карыстацца пастаянна ўключанымі проксі-серверамі.

Яўка на выбарах проста ашаламляльная. Ніколі раней так шмат беларусаў не галасавала. Ля некаторых выбарчых участкаў у Мінску чэргі з выбарцаў расцягнуліся на дзясяткі метраў, на замежных участках у беларускіх амбасадах выбарцаў яшчэ больш, але кабінак толькі адна ці дзве. Гэта значыць, шмат хто не зможа прагаласаваць да васьмі вечара.

Калі сёння так шмат людзей галасуе, хто ж тыя 32,4%, пра якіх заявілі ўчора? Лідзія Ярмошына, старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі, назвала гэтыя чэргі «правакацыяй і сабатажам». Дзе-нідзе яўка ўжо склала больш за 100%.

Паводле тэлеграм-каналаў, ваенны транспарт і вайскоўцы кіруюцца ў горад. Уязныя дарогі ў Мінск патрулююць салдаты, праспект Незалежнасці заблакаваны.

***

А сёмай мы сустракаемся каля Опернага тэатру з нашай сяброўкай Т. Яна паабяцала пазычыць табе стары камп’ютар, якім больш не карыстаецца — твой ноўтбук, на якім былі напісаныя з дзясятак апошніх кніг, раптам зламаўся. Мы не можам сабе дазволіць новы лэптоп, нават самы танны. Цікава, ці хацелі б у Музеі гісторыі беларускай літаратуры, што знаходзіцца непадалёку, уключыць мёртвае цела твайго ноўтбука ў сваю калекцыю і паказваць яго аматарам літаратуры як адну з тых маленькіх егіпецкіх мумій (катоў ці рыб, ці жукоў), што мы бачылі ў Луўры… Можа, у новай Беларусі гэта будзем магчымым.

Т. запрашае нас у сваю любімую кавярню: усяго тры столікі, але смачная ежа і вытанчаная атмасфера робяць гэтае месца досыць незвычайным для Мінска. У выбарчы вечар мы тут адны. Ямо марозіва, п’ем віно і гаворым пра палітыку. Т. расказвае нам пра пратэсты, якія бачыла гэтым летам у заўжды ціхім родным мястэчку. Яна актыўна ўдзельнічала ў палітычным жыцці з 1990-х, але таксама не можа прадказаць, куды ўсё павернецца. Не можам і мы.

Ужо амаль восем, выбарчыя ўчасткі зачыняюцца. Я адчуваю, што крыху захмялела, хоць сёння піць алкаголь было наогул не варта… Я прашу пароль ад wi-fi ва ўладальніцы кавярні і чытаю тэлеграмныя навіны. Згодна з праўладнымі экзіт-поламі, Лукашэнка набраў 79,7% галасоў, а Ціханоўская — толькі 6,8%! WTF?! Што за брыдкая хлусня?! І хаця гэта ўсяго толькі экзіт-пол, я думаю, яму намалююць не меншыя лічбы.

Калі мы сыходзім з кавярні, Т. прапануе зазірнуць на яе ўчастак паблізу. Каля трыццаці чалавек ужо стаяць і чакаюць вынікі галасавання. Я расказваю ім пра неверагодныя паказнікі экзіт-полу. Некаторыя нервова смяюцца.

***

Каля 9-й мы сядаем у аўтобус. Едучы паўз Стэлу, разам з іншымі пасажырамі мы спрабуем заўважыць хоць намёк на вялізную дэманстрацыю, што была анансаваная тут увечары. Але толькі невялікія купкі людзей шпацыруюць па ходніках ці сядзяць на прыступках, некалькі міліцыянтаў патрулююць тэрыторыю, побач прыпаркаваны аўтазак.

Пажылая жанчыны ў белай хустцы заняла крэсла перада мной. Яе твар адкрыты і прасветлены, яна ўважліва ўглядаецца ў вакно, бачыць амапаўцаў у чорным, моладзь у светлых шортах, ваенныя машыны і пачынае штосьці ціха шаптаць. З той кніжачкі, што трымае на каленях. Яна чытае малітву за свет наўкола, думаю я.

***

І вось мы зноў за жалезнай школьнай брамай ля майго выбарчага ўчастку, які так змяніўся ў свежых прыцемках. Я баялася, што мы спазніліся, але тут яшчэ каля сотні чалавек, што стаяць, сядзяць, ходзяць і чакаюць. Мы з табой не пражылі ў гэтым раёне і года, таму пачуваемся чужакамі.

Я падыходжу да групы маладзёнаў, белыя бранзалеты на іх руках ззяюць у цемры. Ты папрасіў мяне не надзяваць бранзалет, на ўсялякі выпадак, а таму цяпер мы і праўда можам выглядаць для іх падазрона. Пытанне пра вынікі галасавання я задаю па-беларуску, і яны пазіраюць з яшчэ большым сумневам. Але агледзеўшы нас з галавы да ног і пераканаўшыся, што мы не «ціхары», дзяўчына тлумачыць: сябры выбарчай камісіі зачыніліся ў школе і вынікаў яшчэ не вывешвалі.

Дома я паспела прачытаць пра светлашумавыя гранаты, якія кідалі ля выбарчых участкаў, пра тое, як на людзей, што чакалі вынікаў, выклікалі АМАП. На такіх самых людзей, як мы. Выклікалі настаўніцы, што падлічвалі галасы, гэта яны прасілі, каб арыштавалі іх вучняў, бацькоў, суседзяў… Нам таксама варта не губляць пільнасць.

Раптам дзве фары асвятляюць цёмны завулак. Невялікі міліцэйскі аўтамабіль пад’язджае да школьнай брамы, і дзве пары міліцэйскіх вачэй узіраюцца ў нас праз зачыненыя вокны. Мы напружваемся, мы моўчкі глядзім на іх у адказ, стрымліваючы змрочнае ўзбуджэнне. Праз хвіліну аўто разварочваецца і з’язджае. Мы выдыхаем з палёгкай.

Толькі праз пару хвілін міліцыянты вяртаюцца, а з імі — аўтобус, адзін з тых жоўтых рэйсавых аўтобусаў, якімі мы ездзім па горадзе ўдзень. «Заказной» на ім напісана. Унутры аўтобуса цёмна, здалёк мы не бачым, ён пусты ці, наадварот, пад завязку запоўнены адзетымі ў чорнае. Калі аўтобус набліжаецца, у аранжавым святле ліхтара мы пераконваемся: там нікога.

Машына міліцыі праязджае праз жалезную браму і спыняецца ля школьнага ўваходу, якраз там, дзе мілая дзяўчынка ў вяночку спявала ўдзень пра любоў да Радзімы. Ад святочнай атмасферы не засталося і знаку, толькі голы пусты асфальт. Адзін з міліцыянтаў падымаецца на ганак і праз адчыненыя дзверы дамаўляецца з кімсьці.

Жоўты аўтобус пачынае разварочвацца на школьнай пляцоўцы. Мы сціхаем за плотам і з-за кратаў спрабуем зразумець, што адбываецца. Аўтобус ушчыльную набліжаецца да ганку і замірае. Настаўнікі і настаўніцы хуценька выбягаюць з-за дзвярэй і скачуць у яго цемру (кіроўцу, відаць, загадалі святло не запальваць). Адно за адным, уціскаючы галаву ў плечы, яны збягаюць з участка пад аховай міліцыі. Усвядоміўшы падман, мы пачынаем крычаць: «Ганьба! Позор! Трусы!».

Аўтобус, запоўнены настаўнікамі-фальсіфікатарамі, уключае матор і выязджае за межы школы. Мы крычым гучней. У змроку салону пасажыры адварочваюць свае твары ад вокнаў, яны не хочуць быць апазнанымі. Думаю, з імі і той вусаты мужчына ў клятчастай кашулі, што выдаў мне бюлетэнь. Хтосьці з нашых плюе ў аўтобуснае вакно, за ім паўтараюць іншыя. Пляўкі застываюць на шкле і пабліскваюць у святле ліхтара. «Ганьба!» — крычым мы ўслед аўтобусу, што з’язджае пад канвоем міліцыі.

Самыя хуткія і смелыя кідаюцца на ганак праверыць, ці вывесілі вынікі. Але за цёмным шклом — пустата.

10 жніўня

— Гэта кроў? — запытваю я, углядаючыся ў россып круглых карычневых плям на тратуарнай плітцы. Плямы моцна нагадваюць засохлыя кроплі.

— Магчыма,— адказваеш ты, нахіляючыся, каб разгледзець.

— Гэта дакладна кроў.

Я фатаграфую кроплі, я хачу захаваць іх, я хачу іх запомніць. Ужо поўдзень. Паветра гарачае і волкае. Сонца спрабуе прабіцца праз суцэльную смугу аблокаў, і я не адразу заўважаю цень ад маёй галавы, што кранаецца засохлых крывавых пырскаў.

Горад выглядае нібыта нармальным, нібыта нічога не здарылася: ні фальсіфікацый, ні збіцця, ні шумавых гранатаў, нібыта не было ні параненых, ні (магчыма) забітых. Быццам бы сёння звычайны панядзелак, людзі прачнуліся і, як заўжды, пайшлі на працу. А колькі людзей не змаглі сёння нармальна паспаць, а колькі людзей не спалі зусім?

***

Учора пасля начных уцёкаў выбарчай камісіі мы вярнуліся дахаты пачытаць навіны і вырашыць, што рабіць далей. Пакуль ты карміў кошку, я чытала ўголас кароткія рэзкія паведамленні з мінскіх вуліц, з маленькіх і вялікіх беларускіх гарадоў: пра міліцэйскі гвалт, пра ваенную тэхніку, што наязджала на людзей, пра светлашумавыя гранаты, кінутыя ў бяззбройных, пра гумовыя кулі, якімі палілі па мірных пратэстоўцах, не згодных з падтасаванымі вынікамі галасавання. Чытаючы пра ўсё гэта, я адчувала сябе прыкутай да кухоннага зэдліка.

Нягледзячы на проксі-серверы, інтэрнэт працаваў жахліва. Дзясяткі фотаздымкаў і відэа грузіліся так павольна і так страшна мне было на іх глядзець, што я іх проста адключыла. Апісанняў жорсткасці пад імі хапала з лішкам. Мы пілі з табой піва і віно на маленечкай кухні, але адрэналін у крыві не даваў захмялець. Праз адчыненае вакно мы чулі страшныя гукі вайны, мы бачылі яркія зарніцы выбухаў. Пекла было ўсяго ў некалькіх кіламетрах ад нашага дома.

<…>

Спаць мы пайшлі амаль а трэцяй. Раніцай, усё яшчэ ў ложку я адкрыла на тэлефоне Telegram. Паводле афіцыйных вынікаў галасавання:

Аляксандр Лукашэнка — 80,23%
Святлана Ціханоўская — 9,9%
Ганна Канапацкая — 1,68%
Андрэй Дзмітрыеў — 1,04 %
Сяргей Чэрачань — 1,13 %
Супраць усіх — 6,02%

Сі Цзіньпін, Касым-Жамарт Такаеў і Уладзімір Пуцін ужо павіншавалі Лукашэнку з перамогай.

Раніцай падавалася, што ноч яшчэ не скончылася, нібыта мы пражывалі той самы выбарчы дзень. Тое, на што мы спадзяваліся, не спраўдзілася, тое, што мы баяліся прызнаць магчымым, здарылася ўсё адно. Боль вялізнай чорнаю кветкай распусціўся ў жываце, мяне нудзіла.

Праваабарончы цэнтр «Вясна» праведаміў пра аднаго чалавека, які загінуў. Маладзён атрымаў траўму галавы, медыкі не змаглі яго ўратаваць. Дзясяткі параненых трапілі ў бальніцу. Паводле міліцыі, каля тысячы чалавек былі затрыманыя.

Пасля сняданку, які мы з цяжкасцю праглынулі, ты прапанаваў паехаць у горад паглядзець, ці штосьці змянілася. Але ўсё выглядала гэтак сама. Нават на іншым баку Стэлы, дзе ўначы былі забурэнні, толькі некалькіх кропляў засохлай крыві на тратуарнай плітцы і больш нічога. Шырокія газоны былі чыстыя і зялёныя, бездакорныя, як заўжды. О, гэтая знакамітая мінская чысціня! Амаль кожны замежнік лічыць сваім абавязкам адзначыць яе як галоўную славутасць гэтага горада. Мінск усё яшчэ прыцягвае турыстаў?

<…>

***

Не пабачыўшы ніякіх прыкмет пратэстаў удзень, я адчула расчараванне: няўжо ўсе змірыліся, прынялі фальсіфікацыі і гвалт мінулай ночы? Няўжо ўсё скончыцца, як заўжды: гэтаксама, як было ў 2001, 2006, 2010, 2015?..

Але ўжо ўвечары, ідучы ўздоўж праспекта Пушкіна, я разумею, што паспяшалася з высновамі. Мінакі выглядаюць спакойнымі і пасіўнымі, як заўжды, яны нібыта спяшаюцца ў краму ці выгульваюць сабаку… Але як толькі бліжэйшае аўто пачынае сігналіць ці з яго адчыненага вакна нясецца «Перемен!», тыя самыя пасіўныя беларусы ўпэўнена ўздымаюць руку ў вітанні.

Чым бліжэй мы падыходзім да метро «Пушкінская», тым больш людзей бачым наўкола. Некалькі тысяч сабралася на чатырох кутах вялізнага скрыжавання праспекта Пушкіна і вуліцы Прытыцкага. Мы стаім на дарозе і крычым «Жыве Беларусь!» і «Ухадзі!», мы пляскаем і ўсміхаемся адно аднаму. Мы ведаем, да нас не прыйдуць ніякія лідары, не будзе ніякіх прамоў. Мы мусім самаарганізоўвацца, мы мусім паказаць, што мы супраць дзеянняў улад.

У полі зроку няма ні міліцыі, ні тэхнікі, толькі сігналяць аўто і пляскаюць у ладкі людзі. Праўда, хтосьці ўжо паведаміў, што непадалёк на Кальварыйскай пачалі разгон. Але цяпер мы самі па сабе, быццам дзеці, якіх пакінулі дома адных. Дух свабоды запаўняе нас да краёў упершыню за многія гады.

Колькасць дэманстрантаў расце з кожнай хвілінай. На супрацьлеглым баку вуліцы, на ўзгорку каля кінатэатра «Аўрора», сабралася некалькі тысяч чалавек, яны пляскаюць, хтосьці размахвае бел-чырвона-белым сцягам. У нейкі момант пратэстоўцы пачынаюць спускацца ўніз на дарогу, перакрываючы рух, але пры гэтым пакідаючы адну з палос вольнай для транспарту. Людзей на шырокай праезджай частцы робіцца ўсё больш. Але, падаецца, кіроўцы, якія захраслі ў заторы, не злуюцца, некаторыя з іх выходзяць са сваіх машын і пачынаюць пляскаць і крычаць разам з усімі, некаторыя нават выцягнулі сцягі. Я заўважаю толькі аднаго кіроўцу тралейбуса, якому не падабаецца ўвесь гэты карнавал. Праз адчыненае вакно кабіны я бачу злосць на яго твары. Ён павольна вядзе свой тралейбус па вольнай паласе, выпускае пасажыраў на прыпынку і заглушае матор.

Каля станцыі метро «Пушкінская» сабралася каля пяці-сямі тысяч чалавек. Ужо цямнее, паветра электрызуецца. Гледзячы на тое, як на дарозе пачынаюць расці барыкады з цэментных кветкавых гаршкоў, ты прыпускаеш, што міліцыя ўжо ў дарозе і нам лепш сысці. Я слухаюся твайго інстынкту, я адчуваю, што небяспека недзе побач, я памятаю мінулую ноч.

Цяпер палова на дзясятую, прыцемкі. У дварах можа быць поўна амапаўцаў, што ладзяць засады для тых, хто вырашыў сысці, як мы. Таму мы праходзім па вуліцы Прытыцкага яшчэ некалькі соцень метраў, прамінаем людзей, што махаюць на ходніках, захраслыя ў заторы машыны з адчыненымі дзверцамі і гучнай музыкай унутры, вясёлых і гучных байкераў на сваіх матацыклах. І толькі калі галасы людзей і сігналы машын сціхаюць, мы паварочваем направа і праз арку ўваходзім у цемру.

Хуценька перасекшы двары, дзе ніколі не бывалі днём, мы трапляем на змрочныя сцежкі Парка 60-годдзя Кастрычніка, то там, то тут асвечаныя абрыкосавым святлом ліхтароў. Памятаю, як мы прабавілі тут адзін ліпеньскі вечар: елі бутэрброды і разважалі пра няясную будучыню краіны. Мы не былі вялікімі аптымістамі: самыя моцныя кандыдаты былі ўжо арыштаваныя, на што было спадзявацца? Але ўсё ж… Я не магла адарвацца ад мабільніка, правярала навіны кожныя пяць хвілін, тады гэта падавалася чымсьці нездаровым. Цяпер жа стала новай нармальнасцю, і падчас двухдзённага адключэння інтэрнэту я адчуваю ломку — ці гэта ўсё ж неабходнасць? У краме ля дома, выконваючы свой нездаровы рытуал, мы купляем піва для мяне і таннае віно для цябе.

Хоць дарога падавалася бясконцай, яна заняла ўсяго дзесяць хвілін. Ужо на лесвіцы, пакуль ты адчыняеш дзверы і размаўляеш з кошкай, што раздражнёна вітае нас, я падключаюся да хатняга вайфая і адкрываю навіны.

Пратэсты адбываюць па ўсім Мінску: Грушаўка, Серабранка, Уручча, ля станцыі метро “Міхалова” і ля Універмага “Рыга”… Не адстаюць і іншыя гарады: Магілёў, Мазыр, Горадня, Барысаў, Гомель, Віцебск, Берасце, Мар’іна Горка, Кобрын, Смаргонь, Жабінка…

Як і чакалася, пратэстоўцы сутыкаюцца з той жа жорсткасцю, што і мінулай ноччу: светлашумавыя гранаты, збіццё, затрыманні… Журналістцы «Нашай Нівы» наўмысна стрэлілі ў нагу. Моцна паранілі кіроўцу аўтобуса. Шмат людзей атрымалі раненні гранатамі…

Мы п’ем віно ды піва і праз адчыненае акно слухаем выбухі і няспынныя сігналы машын, што занялі ўвесь праспект Пушкіна.

П. тэлефануе мне, каб запытацца пра навіны. Ён з сябрамі захрас у вялізным заторы па дарозе ў бок «Пушкінскай». Яны чуюць выбухі, але машына не можа нікуды выехаць. На ўсялякі выпадак, калі ім не будзе дзе схавацца і пераночыць, я некалькі разоў паўтараю наш адрас, каб П. запомніў. У нашай цеснай кватэры месца вобмаль, але можна паслаць на падлозе ці на кухні. Штосьці можна прыдумаць, калі трэба.

Я таксама думаю пра тое, каб вынесці бутэлькі з вадой, перакіс вадароду і пачак бінтоў кудысьці бліжэй да праспекту. Але мы ўсё ж вырашаем, што наша вуліца занадта далёка ад «гарачай кропкі».

Каля кінатэатра «Аўрора» распылілі слезацечны газ, у руках амапаўцаў агнястрэльная зброя… Мы чытаем пра светлашумавыя гранаты і стрэлы каля «Рыгі», дзе пачалі будаваць барыкады.

У 23.46 пішуць, што на вуліцы Прытыцкага забілі чалавека. Міліцыя сцвярджае, што ў яго руках была выбухоўка. Журналісты паведамляюць, што па людзях страляюць. Я веру журналістам, а не дзяржаўным тэрарыстам. Сем хуткіх прыбылі да «Рыгі», людзі адчуваюць газ. На вуліцы Прытыцкага барыкады, узведзеныя пратэстоўцамі, прарвалі амапаўцы. Людзі ўцякаюць.

Мы дапілі піва і віно, але працягваем сядзець на малюсенькай кухні, слухаючы выбухі ў цемры за вакном.

Каля трэцяй мы будзім кошку, што ўжо даўно скруцілася на ложку абаранкам, кладземся, заплюшчваем вочы і расплюшчваем зноў. Мы доўга не можам заснуць. Дзень выбараў ніяк не сканчаецца.

11 жніўня

Каля кветкавых крам белыя пластыкавыя вазы стаяць пустыя. Скрыжаваўшы на грудзях рукі, прадавачкі прыглушана перамаўляюцца і падазрона ўглядаюцца ў мінакоў. Яшчэ толькі дванаццаць, але амаль усе жывыя кветкі раскупілі. У вітрынах засталіся толькі некалькі выкрутасістых букетаў, прыдатных хіба для кічаватых вяселляў ці юбілеяў.

Мы па коле абыходзім «Пушкінскую» і нарэшце заўважаем некалькі апошніх галінак хрызантэм. Прадавачка дастае чатыры даўгія сцябліны, з вострых канцоў сцякае на цэментную падлогу вада. «А ці не задорага?» — па-дурному кажу я прадавачцы. Яна раздражняецца і злуецца, яна не карыстаецца сітуацыяй, і нават прадае танней за астатніх. Мне робіцца сорамна. Я даўно не купляла кветкі, гэта для нас цяпер раскоша. Шчокі ў мяне пунсавеюць, і я пакорліва іду за табой па прыступках наверх, дзе мы ўчора скандавалі і крычалі, і дзе міліцыя забіла чалавека.

Тут няма ніякага асаблівага мемарыялу. Людзі проста ўстаўляюць кветкі ў жалезную агароджу і моўчкі стаяць, адказваючы на гудкі машын знакам «вікторыя». Некаторыя жанчыны не могуць стрымаць слёз. Мы таксама моўчкі стаім з усімі. Сотні кветак на чатырох канцах скрыжавання, і вялізны ахапак ляжыць пасярод. Я бачу, як пасажырка адной з машын высоўвае руку і кідае белыя і чырвоныя ружы на дарогу.

***

Пад сляпучым сонцам мы крочым па мосце ў бок прамысловай зоны на вуліцы Казлова. Пішуць, рабочыя Мінскага электратэхнічнага завода абвесцілі страйк, мы хочам гэта праверыць і, магчыма, неяк іх падтрымаць. Па праўдзе, у Беларусі не здаралася страйкаў з 1990-х гадоў. У той час патрабаванні рабочых былі збольшага эканамічнымі, але сёння яны пратэстуюць супраць фальсіфікацыі выбараў, міліцэйскага гвалту, затрыманняў і інтэрнэт-блакіроўкі. Неверагодна!

Яшчэ адна гучная ранішняя навіна — Святлана Ціханоўская ўжо ў Літве. Ноччу яе вымусілі з’ехаць з краіны. «Я прыняла вельмі цяжкое для сябе рашэнне, — звярнулася яна да беларусаў па відэа. — Я ведаю, што многія мяне зразумеюць, многія мяне асудзяць, а многія і ўзненавідзяць. Але, ведаеце, не дай Бог апынуцца перад такім выбарам, перад якім апынулася я».

Я не асуджаю яе, яна і так зрабіла шмат. Яна дапамагла беларусам паверыць у сябе і паўстаць супраць шматгадовай хлусні, пагарды і рэпрэсій. Па шчырасці, ніхто не чакаў, што яна стане ў першых шэрагах пратэстоўцаў супраць амапаўцаў у поўнай амуніцыі. Мы проста ведаем, што прэзідэнтка, за якую мы галасавалі, цяпер не тут і не з намі…

На ганку электратэхнічнага завода каля дзесяці чалавек стаяць і прахаджваюцца сюды-туды. Гэта, у асноўным, моладзь у лёгкіх футболках і шортах. Яны размаўляюць і смяюцца, больш падобныя да бесклапотных студэнтаў, чым да прадстаўнікоў рабочага класу. Два фатографы ў сініх камізэльках PRESS фатаграфуюць. Дарагая белая машына пад’язджае да ганка, яшчэ трое маладых людзей далучаюцца да кампаніі сваіх палітычна свядомых сяброў. Але ніводзін рабочы не выйшаў з будынку да групы падтрымкі. Дык ці мае сэнс тут стаяць?

***

«Кажуць, хутка ўвядуць каменданцкую гадзіну. Крамы будуць зачыненыя, нельга будзе выходзіць на вуліцу. Такім чынам яны плануюць спыніць пратэсты. Сёння да 6-й вечара адключаць інтэрнэт і мабільную сувязь».

Мы сустракаем Л., што расказвае нам гэтыя жахі, і яе мужа ля знакамітай крамы «Акіян». Мне сорамна за свой, крыху прыўзняты сонечным днём і страйкам рабочых, настрой. Мая ўсмешка сціраецца пад сур’ёзным паглядам Л.

«Штосьці трэба рабіць, — кажа яна. — Я думаю, варта друкаваць улёткі і раскідваць па паштовых скрынях у сваіх дамах». У доме, дзе мы з табой цяпер жывём, ёсць толькі адна паштовая скрыня нумар 61: вялікая, белая, з двухгаловым арлом і надпісам «РОССИЯ». Пошту, якую атрымліваюць іншыя жыльцы, проста кідаюць на падаконне на другім паверсе або раскладаюць на пыльных батарэях першага. Так што гэта ідэя не для нас.

Раптам звоніць мабільны, гэта А. Людзей каля электрамеханічнага завода забралі ў аўтазакі. Нам пашанцавала, што сышлі адтуль крыху раней. А тых юнакоў, што прыйшлі падтрымаць рабочых, цяпер збіваюць амапаўцы…

Каменданцкая гадзіна. Нам варта закупіцца. Замарожаныя курыныя ножкі і крылцы, па кілаграму грэчкі, рысу і макарон, бульба, крыху слодычаў, малака і масла… Што яшчэ? Віно і піва?..

Калі мы прыходзім дахаты, у некалькіх тэлеграм-каналах я чытаю пра магчымыя перабоі з мабільнай сувяззю. Мы тэлефануем бацькам і развітваемся. І ўсё ж увечары сувязь працуе.

<…>

11 кастрычніка

У тралейбусе, куды мы літаральна заскочылі, я скручваю парасон. Дождж ідзе з самай раніцы і, паводле прагнозу, спыняцца не збіраецца. Ты зноў не ў гуморы, бо баліць галава, насамрэч ты не хацеў ісці. Адчуваючы сваю віну, я адводжу позірк. Кампанія жанчын ля вакна падаецца нервовай і напружанай, яны штосьці ўсхвалявана абмяркоўваюць. З адной з іх мы сустракаемся вачыма, і тады я адразу разумею, куды яны едуць і пра што размаўляюць. Я расказваю ім апошнія навіны, прачытаныя яшчэ на хатнім інтэрнэце: пра разгон і светлашумавыя гранаты ля Стэлы. Яны перадаюць нам пачутае па тэлефоне ад сяброў. Але дзе ўсе збіраюцца, куды нам ехаць? І тут мы заўважаем даволі вялікую плынь людзей, што пераходзяць дарогу перад тралейбусам. У іх на плячах і над галовамі — сцягі. Значыць, наступны прыпынак наш.

***

Трэба ўвесь час быць напагатове. Амапаўцы, відаць, плануюць пераследаваць пратэстоўцаў з тылу і разагнаць, каб не даць асобным групам сфармаваць калону ў сотню тысяч чалавек. Сёння нам ужо давялося пабегаць разам з усімі, па мокрай траве, па гразкай дарозе ў прыватным сектары. Я адчувала сябе, нібы ў начным кашмары ці ў танным фільме жахаў. Як маглі, мы стараліся не зваліцца ў лужыну, і гэта ўдалося.

Цяпер мы хаваемся ў гандлёвым цэнтры «Карона». У яго зыркім святле я пераводжу дыханне і званю брату даведацца навіны. Падчас размовы я разглядваю стракатыя рэкламныя постэры з вялізнымі напаўаголенымі жанчынамі, разняволенымі і ўсмешлівымі. Іх вочы запрашаюць нас застацца ў гэтым светлым, сухім і бяспечным парадызе: нюхаць парфуму, есці піцу ці прынамсі абсохнуць. Але ўсё гэта нас не цікавіць, мы праходзім гандлёвы цэнтр наскрозь і адчыняем дзверы. За імі — вялізная калона. Вось наш план на выхадны.

***

Дождж працягваецца, і, нягледзячы на парасон, мой заплечнік намок. Я перажываю за фотаапарат, што ляжыць на дне. Звычайна падчас нядзельных шэсцяў я раблю шмат фотаздымкаў, спрабуючы захаваць гістарычныя моманты — хто ведае, можа, у хуткім часе столькі нацыянальных сцягоў на вуліцах я больш не пабачу? Але апошнім часам я стараюся не фатаграфаваць твары. За інстаграмнае фота з пратэстаў могуць пасадзіць на пятнаццаць сутак. А таму раблю фота шэсця, каб былі бачныя толькі спіны і сцягі. Праўда, сёння занадта мокра і небяспечна, каб даставаць камеру. Я раблю ўсяго некалькі здымкаў на свой старэнькі смартфон.

***

Мы ідзём па праезджай частцы праспекта Пушкіна, калі я пачынаю штосьці прадчуваць, штосьці злавеснае ў паветры. Мы ўжо дадастаткова прайшлі, ты хворы, мы намоклі, можа, час рушыць дахаты? Місію на сёння можна лічыць выкананай… Ды і дахаты ўсяго паўгадзіны ходу. Мы пераскокваем металічны плот, што падзяляе дарогу на дзве паласы. Ён даволі нізкі, трэба ўсяго толькі закінуць нагу, але ў цябе такія вузкія джынсы, што могуць разарвацца.

Пераходзячы дарогу, я раптам азіраюся і бачу, як пратэстоўцы пачынаюць разбягацца з праезджай часткі, кідаючыся ў двары. Яны ўцякаюць ад сіняга вадамёта і касманаўтаў, што пераследуюць іх, пераследуць нас.

Мы бяжым і бяжым, як усе наўкола: маладыя і старыя, жанчыны і мужчыны, рабочыя і студэнты, дактары і праграмісты. У гэты момант не мае значэння, хто ты, галоўнае — як добра ты ўмееш бегаць ад міліцыі, праз дзіцячыя пляцоўкі, паркоўкі, паміж хрушчовак, чые дзверы гасцінна адчыненыя іх спагадлівымі насельнікамі, што запрашаюць незнаёмцаў у свой дом. Нават невялікая аднапакаёўка можа зрабіцца прытулкам для трыццаці чалавек. Гэта нагадвае мне гісторыі пра ратаванне габрэяў у часы Другой сусветнай. Але нам з табой трэба не схованка, нам трэба дахаты.

Калі нам падаецца, што пагроза мінула і мы можам аддыхацца, за дрэвамі мы заўважаем яшчэ адну групу пратэстоўцаў, што кіруюцца ў наш бок, і мы зноў пачынаем бегчы.

Ты нечакана спыняешся і кажаш, што калі прабяжыш яшчэ хоць метр, твая галава, што расколваецца ад болю, папросту ўзарвецца. Мы ўсё ж мусім знайсці нейкі схоў, і ты прапануеш краму паблізу. Мы спешна заходзім, выцягваем кошык і спыняемся ў хлебным аддзеле, нібыта мы звычайныя пакупнікі. Але напраўду любы касманаўт зразумее адразу, хто мы такія. Па-першае, мы цалкам прамоклі, з валасоў ліецца вада. Па-другое, нашы твары расчырванеліся ад бегу. І па-трэцяе, нас выдадуць вочы — дзікія вочы жывёл, што спрабуюць унікнуць паляўнічага.

Я выціраю твар папяровай сурвэткай і схіляюся над лядоўняй з пяльменямі, я спрабую аднавіць дыханне, спрабую супакоіцца. Тут няма касманаўтаў. Толькі звычайныя пакупнікі, заблукалыя між прадуктовых паліц, або пратэстоўцы, што прыкідваюцца пакупнікамі, хто ведае. Нарэшце, нагрузіўшы кошык віном і ежай, мы рушым да касы і просім пластыкавы пакет. У мяне на спіне заплечнік, і звычайна мы стараемся быць экалагічнымі, але не гэтым разам.

Праз шкло вітрын мы заўважаем, што пратэстоўцы крочаць далей, марш працягваецца, чутныя абрыўкі крычалак. Але загадчыца крамы ўжо зачыніла дзверы і люта крычыць на кожнага, хто торгае ручку: «Уходите! Мы закрыты!». Цяжкая звязка ключоў дзынкае ў яе скрыжаваных руках, злосныя словы брэнкаюць у яе роце. Яны выпускае нас на вуліцу, і тут жа бразгае дзвярыма за нашымі спінамі.

Па дарозе дахаты ты прапануеш не ісці праз двары, там могуць быць засады. Мы рушым па праспекце Пушкіна спакойна й няспешна, нібы маладая сям’я: ты нясеш пластыкавы пакет, поўны прадуктаў, а я пяшчотна хінуся да твайго пляча. Ваенная тэхніка коціцца міма.

***

Твор «Мінскі дзённік» Юлі Цімафеевай набыць на іншых мовах можна тут — ангельская версія, тут — па-нямецку і тут — на нідэрландскай мове.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram