Стэнд беларускіх кніг на Міжнародным кніжным кірмашы ў Варшаве. Фота: reform.news
З 23 па 26 траўня ў Варшаве адбываецца Міжнародны кніжны кірмаш, на якім працуе асобны стэнд з беларускімі кнігамі. Кірмаш праходзіць у цэнтры Варшавы – у Палацы культуры і навукі (PKIN), plac Defilad, stoisko nr 138 w Sali Marmurowej.
Год таму — у маі 2023-га — Reform.news зрабіў шэраг інтэрв’ю з незалежнымі выдаўцамі беларускіх кніг на варшаўскім кніжным кірмашы. Сёлета вырашылі працягнуць міні-даследаванне кніжнага рынку ў эміграцыі і пагаварыць з імі зноў, залучыўшы ў камунікацыю ініцыятара навастворанага выдавецтва hochroth Minsk. Пацікавіліся, што змянілася за гэты год.
Заснавальнік найбуйнейшай беларускай інтэрнэт-бібліятэкі Kamunikat.org Яраслаў Іванюк больш за год таму пачаў выдаваць папяровыя кніжкі, адчуўшы іх вялікую запатрабаванасць. Цяпер яго выдавецтва прапануе некалькі дзясяткаў выданняў самай разнастайнай тэматыкі.
— Якія поспехі ў вашага выдавецтва адбыліся за год, што мінуў з апошняга варшаўскага кірмашу?
— Працягваем працаваць як працавалі. Год таму ў нашым партфоліа было каля 20 кніжак, цяпер каля сарака. Важнай кнігай лічу «Кніга могілак. Беларускія пахаванні ў свеце», якую мы выдалі разам са згуртаваннем беларусаў свету «Бацькаўшчына». З новых кніг адзначу перавыданне «Жаўнераў БНР» Алега Латышонка. Кніга была выдадзена ў 2014 годзе, але паколькі ў Польшчы з’явілася шмат беларусаў-эмігрантаў, мы вырашылі яе перавыдаць без змен, толькі дапоўнілі ўступам Юрыя Грыбоўскага, які апісвае, што ў гэтай тэме з’явілася новага паміж першым і другім выданнем.
Таксама перавыдалі кнігу Змітра Бартосіка «Забіць упалмінзага» пра пасляваенны час у былой Маладзечанскай вобласці. Гісторыя заснавана на адной судовай папцы з дакументамі розных справаў, якая нечакана апынулася ў руках гісторыка Міхася Чарняўскага, а пасля патрапіла да Змітра Бартосіка. Кніга паказвае маштаб супраціву супраць савецкай улады ў Беларусі.
Kamunikat выступае як выдавецкі кааперант у выданні шэрагу іншых кніг. Напрыклад, мы дапамаглі выдаць манаграфію Віктара Шадурскага «Нараджэнне беларускага Левіяфана. Беларусь ад парламенцкай рэспублікі да аўтарытарнага рэжыму (1990-1996)».
— Мне падаецца, што беларускае кнігавыдавецтва ў эміграцыі можна разглядаць як своеасаблівы барометр, які замярае, наколькі беларусы па-ранейшаму цікавяцца сваёй культурай…
— Выдаўшы сваю першую кнігу — раман Уладзіміра Някляева «Гэй Бэн Гіном», я сказаў у адным з інтэрв’ю, што, на жаль, выдавецтва — гэта перспектыўны праект. Была восень 2021 года, і некаторыя з абурэннем успрынялі гэтую фразу. Я сказаў «на жаль», таму што гэтыя кнігі павінны выходзіць у Беларусі. Там застаўся асноўны чытач беларускай літаратуры. Я і надалей лічу выдавецкія праекты перспектыўнымі, бо нічога не паказвае, што беларусы, якія эмігравалі пасля 2020 года ці раней, змогуць хутка вярнуцца на радзіму.
Аднак шмат хто не будзе адаптавацца ў польскае грамадства настолькі, каб паланізавацца. І гэтыя людзі надалей будуць набываць беларускія кнігі.
Калі ў 2022 годзе я пачынаў займацца выданнем папяровых кніг і распаўсюдам выданняў, прывезеных з Беларусі, фактычна быў тут адзін. Тады кнігі набывалі непараўнальна больш, чым сёння, але цяпер з’явіліся новыя гульцы — пачалі ўзнікаць новыя выдавецтвы.
Мы не толькі выдаём кнігі, але і запісваем аўдыябукі, якія выклікаюць вялікае зацікаўленне. Першыя з іх, выпушчаныя яшчэ ў 2022 годзе, маюць больш за 10 тысяч праглядаў.
Так што беларусы ў эміграцыі працягваюць актыўна чытаць і слухаць беларускія кнігі.
Першыя тры кнігі выдавецтва hochroth Minsk выйшлі ў пачатку 2023 года. Яны друкаваліся на базе hochroth Berlin, але ўжо наступныя паэт Дзмітрый Строцаў друкуе самастойна, улучаючы ў праект вярстальшчыкаў, мастакоў і, безумоўна, іншых паэтаў.
— У вас зусім маладое выдавецтва. Раскажаце, калі ласка, як яно ўзнікла? І як сёння ідуць вашыя справы?
— Нямецкае выдавецтва hochroth Minsk — выдавецтва адной паэтычнай серыі: мы выдалі 15 кніг актуальнай беларускай паэзіі. Мы — філіял нямецкага выдавецтва hochroth, якое ў 2008 годзе ўзнікла ў Берліне, неўзабаве з’явіліся філіялы ў нямецкіх гарадах і іншых краінах. І ў мяне таксама з пачатку 2023 года ёсць свая выдавецкая студыя ў Берліне — hochroth Minsk — з абсталяваннем, неабходным для аўтаномнай работы.
У нас ёсць агульны букліст, дзе сабраны праекты ўсіх філіялаў. Кожны ўдзельнік можа надрукаваць у іншым філіяле, у нас вельмі сямейныя і сяброўскія адносіны.
— Як вы выбіраеце кнігі для выдання?
— Вельмі суб’ектыўна. Я, як і многія беларускія выдаўцы, быў змушаны выехаць з Беларусі пасля падзей 2020 года. Як удзельнік беларускага пратэсту, як паэт я бачыў, што многія аўтары, многія паэты, не згаворваючыся, пачалі пісаць адзін вялікі тэкст. Паэтычны тэкст.
Але паколькі ўсё гэта публікавалася ў сацсетках, а потым многае, напісанае ў 2020 годзе, знішчалася, то гэта ўсё рызыкавала не тое, каб прапасці, але застацца без адпаведнай увагі, асэнсавання, усведамлення.
Таму мне захацелася ўбачыць гэтыя тэксты ў выглядзе серыі. Галоўны імпульс майго выбару: вершы, напісаныя ў 2020 годзе і пасля 2020 года, звернутыя да Беларусі, прысвечаныя беларускаму пратэсту, беларускай катастрофе.
Пасля поўнамаштабнага ўварвання ва Украіну з’явілася кніга Сяргей Жадана ў перакладзе Андрэя Хадановіча. І беларускага паэта Сяргея Прылуцкага, які жыве ў Бучы і з сям’ёй перанёс увесь той жах, калі Буча была акупаваная. Ён напісаў вялікі цыкл вершаў, прысвечаны гэтаму досведу. Думаю, дададуцца яшчэ нейкія кнігі.
Я, шчыра кажучы, называю гэтую серыю «Першай кнігай паэта», бо многія аўтары былі вымушаны выехаць без сваіх кніг. То-бок яны ўзялі нейкія неабходныя рэчы і выйшлі за дзверы. І ў іх часам няма сваіх уласных кніг, і калі даводзіцца выступаць, то няма што паказаць. Вось я і спрабую ім дапамагчы.
Цяпер вярстаем кнігу Віктара Жыбуля. У яго не выходзіла новых кніг цэлых восем гадоў, але выдадзенай раней кнігі няма таксама.
— Вы расказвалі, што першыя выдадзеныя тры кнігі паэзіі выклікалі ажыятаж…
— Гэта была нешараговая падзея, і аўтаркі былі нешараговыя, таму пайшоў вал заказаў, а мае нямецкія калегі, якія ведаюць свой фармат і разлічвалі на іншыя маштабы працы, не справіліся з заказамі і іх пераразмеркавалі. Тады беларускія кнігі яшчэ друкавалі на абсталяванні hochroth Berlin.
Цяпер такога буму няма, я спадзяюся, што ў бліжэйшы час запрацуе сайт выдавецтва, які складана аказалася адаптаваць для беларускай мовы.
Выдатна, што з’явіліся беларускія кнігарні, Андрэй Янушкевіч прапанаваў прадаваць нашы кнігі, іх замаўляюць бібліятэкі, напрыклад, Чэшская нацыянальная бібліятэка ўзяла ўсе 15 нашых кніг.
— У вас вельмі невялікая вытворчасць. Як адбываецца працэс выдання кніг?
— Канчатковы прадукт я друкую сам у берлінскай студыі, але, безумоўна, ёсць вярстальшчык, які рыхтуе кніжку, і карэктар. Таксама прапаную аўтару назваць імя мастака, чые ілюстрацыі ён бы хацеў бачыць у кніжцы.
І высветлілася, што ў паэтаў някепскія густы і добрае сяброўства. Ілюстрацыі заўсёды ўдалыя. Пакуль усё атрымліваецца.
Выдавец Андрэй Янушкевіч два гады таму адкрыў у цэнтры Мінска кнігарню «Кнігаўка», у якую ў той жа дзень прыйшоў ГУБАЗіК. Сёння кнігарня з той жа назвай працуе ў Варшаве, а на кніжным кірмашы пачаліся продажы рамана Стывена Кінга выдавецтва «Янушкевіч».
— Якая самая важная падзея адбылася ў выдавецтве за гэты год?
— Адкрыццё кнігарні, якое было 6 лютага, на дзесяцігоддзе выдавецтва.
— А год таму вы казалі, што адкрываць кнігарню ў Варшаве фінансава немэтазгодна. Што змянілася?
— Змяніліся фінансавыя ўмовы з пашырэннем каталогу і ростам заказаў. І новая кнігарня не адкрылася, калі б не ўдалося сфармаваць каманду. Цяпер нас пастаянна працуе тры чалавекі, год назад я быў адзін.
«Кнігаўка» не забрала на сябе інтэрнет-продажы, а наадварот — продажы павялічыліся.
Але не будзем забываць, што ў кнігарні прадаюцца кніжкі не толькі нашага выдавецтва, мы хочам стаць паўнавартаснай пляцоўкай для прэзентацыі беларускіх кніг, здаецца, пакуль гэта ўдаецца.
Мы бачым па выпадковых людзях, якія прыходзяць да нас з вуліцы, што вельмі вялікая частка эмігрантаў не была далучана да беларускіх кніг і нічога не ведала пра іх па-за межамі школьнай праграмы. Прыемна назіраць за здзіўленымі позіркамі і пазітыўнай рэакцыяй на існаванне беларускай кнігарні ў Варшаве.
— То-бок былі выпадкі, што беларусы ішлі міма і ўбачылі шыльду?
— Так, цяпер я магу смела сказаць, што 60 працэнтаў пакупнікоў ідуць да нас мэтанакіравана, але ўсё больш людзей прыходзіць першы раз.
— У чым сакрэт вашага выдавецкага поспеху?
— У чытачах. Аднак мы разумеем, што каб чытачы пра нас не забывалі, трэба выдаваць новыя кнігі. За які тэрмін звычайна прачытваецца кніга — ад тыдня да двух. А пасля чытач патрабуе новыя кнігі. І мы не можам спыніцца, таму што адразу страцім даходы.
Ёсць жаданне выдаваць больш кніг, бо ёсць і ідэі, і аўтары, і запатрабаванасць, але мы абмежаваны рэсурсамі. Мы не можам сабе дазволіць выпускаць больш, чым дзве-тры кнігі ў месяц, таму што хуткасць продажаў не такая, якая патрэбна для больш дынамічнага развіцця. І гэта праблема. Наклады кніжак невялікія, а гэта вельмі ўплывае на сабекошт экзэмпляраў. Мы павінны выйсці на наклады 2 тысячы экзэмпляраў, і каб гэтыя 2 тысячы экзэмпляраў прадаваліся калі не за паўгады, то хаця б за год.
А такога не назіраецца. Вялікі поспех, калі за год распаўсюджваецца тысяча экзэмпляраў адной пазіцыі. З 20 кніг, што мы выдалі летась, такім вынікам могуць пахваліцца 4-5 кніжак.
Астатнія 15 прадаюцца ў больш павольным тэмпе.
Выдаць кнігу — гэта нават не палова поспеху. Самая вялікая праблема — яе прадаць, а прадаваць трэба даволі хутка, бо кнігі таксама старэюць і інтарэс публікі да іх прападае.
Прынцып «гарачых піражкоў» тут таксама дзейнічае.
Усе нашыя кнігі так ці інакш харошыя, але калі ты ў першыя месяцы не прадасі патрэбную колькасць, то потым наклад будзе ляжаць.
— У вас працэс наладжаны такім чынам, што вы выдаеце аўтараў толькі стопрацэнтна паспяховых, а як жа творцы-пачаткоўцы?
— Гэта крышку няправільная пастаноўка пытання: мы выдаем кніжкі, якія цікавыя чытачам. І кніга дэбютанта таксама можа быць цікавей.
— Але тады трэба дадаткова ўкладвацца ў рэкламу?
— Не абавязкова, калі кніга добра напісаная і цікавая чытацкай аўдыторыі, спрацуе сарафаннае радыё, нешта напішуць эксперты. Напрыклад, у нас добра прадаецца дэбютная кніга Ганны Янкуты, раней яна прозы не пісала. Мы нічога асаблівага не рабілі, а яе кніга — бестселер.
Кніга Евы Вежнавец, аўтаркі, якая папярэднюю кнігу напісала 10 гадоў таму, таксама стала бестселерам.
Тут пытанне ў тым, каб кніга была цікавай.
— А што ў вас заляжалася на паліцах, за якія выданні вам крыўдна?
— Маркес, Рэмарк — тут можна было б спадзявацца на лепшыя вынікі, «Месапатамія» Сяргея Жадана... Дзіцячыя кнігі павольна прадаюцца.
Аднак гэта ўсё кампенсуецца нейкімі выбуховымі стопрацэнтнымі бестселерамі. Зараз я маю спадзеў на Стывена Кінга. Зімой мы мелі поспех з Толкіенам.
Калі мець вялікі каталог, то можна жыць на самаакупнасці, але тады трэба перастаць марыць пра пашырэнне. Без улівання дадатковых грошай ты будзеш працягваць выдаваць 15-25 кніг у год.
— А вы працуеце цяпер без датацый?
— Так, нам не даюць грантаў, але ў нас есць інвестары, якія ўкладаюць грошы ў канкрэтныя пазіцыі. Да іх мы можам звярнуцца з асобнымі праектамі, але гэта кропкавая дапамога, патрэбны датацыі і фінансаванне.
На жыццё мы зарабляем, але калі стаіць задача падняць беларускі кніжны рынак на вартасны сучасны ўзровень, то пра гэта трэба задумацца нашым палітыкам.
Яшчэ адна важная падзея — выхад на Amazon — на пляцоўку для заходнееўрапейскіх краін і Амерыкі. Мы плануем працаваць там, каб тыя беларусы мелі хуткі доступ да нашых кніг. Мы працуем у інтэрнэце, таму беларусамі Варшавы нашы продажы не абмяжоўваюцца.
Важна зрабіць чытанне беларускіх кніг модным заняткам, гэта не патрабуе такіх вялікіх капіталаўкладанняў, як кіно ці тэатр. Каб выдаць кніжку, не трэба сотні тысяч даляраў, дастаткова дзесяці ці нават пяці. І мы не прадаём кнігі з вялікай маржой — 30, максімум 50 працэнтаў.
— Што ў вас у бліжэйшых планах?
— Столькі было спадчыннікаў, цэлых 4 подпісы пад гэтай дамовай! Пасля смерці гэтага аўтара, а потым і яго жонкі доўга не маглі дамовіцца, як падзяліць спадчыну і даходы. Але дамовіліся, таму што нам удалося пасля цэлага году перамоў заключыць пагадненне на выданне 4 самых найлепшых зборнікаў апавяданняў аргенцінскага класіка Хорхе Луіса Борхеса. Пераклад будзе рабіць Сяргей Шупа, вядомы тым, што перастварыў Габрыэля Гарсія Маркеса.
— Ну, не падобна, што ў вас крызіс у выдавецкай справе…
— Такі стан рэчаў быў і ў Беларусі, але там ты быў на сваёй зямлі, меў стабільны падмурак пад нагамі, а тут мы толькі паўтары гады працуем. І ўмовы тут усё ж іншыя, хоць і даволі спрыяльныя.
Усё пытанне ў тым, каб кнігі чыталі. Калі ёсць чытач, калі ёсць людзі, гатовыя кнігі набываць, то ўсё будзе добра. Важна выходзіць да іх з адпаведным матэрыялам. Таму мы і адносімся вельмі адказна да падбору кніг, не можам сабе дазволіць выдаваць прахадныя кнігі.
Мы адразу выбралі гэтую бізнес-мадэль. Мая мэта — быць на самаакупнасці, быць незалежнымі і самім выбіраць, якія кнігі друкаваць.
Выдавецтва Gutenberg Publisher размешчана ў Кракаве. Галоўны рэдактар Gutenberg Publisher — Валянціна Андрэева — у Беларусі была адной з заснавальнікаў студыі imago.by, што спецыялізавалася на старадаўніх картах і гравюрах.
— Што змянілася за год вашай працы, з часу правядзення папярэдняга варшаўскага кірмашу?
— Змянілася вельмі шмат, бо год таму мы толькі пачыналі, і ў Варшаву прыехалі з адной кніжкай і адным пазлам. А сёлета прывезлі ўжо 20 пазіцый і актыўна працуем над наступнымі выданнямі.
Варта сказаць, што мы змяніліся якасна. Мы сабралі добрую каманду, аднак убачылі столь. То-бок мы разумеем, што тая планка, якую мы паставілі сабе на 2024 год, — выдаць 24 новыя кнігі, то-бок па 2 кнігі на месяц — гэта наш максімум пры той камандзе і той загрузцы, якую мы маем. Большую колькасць кніжак і настолак стварыць не зможам. А ёсць запыт на большую колькасць. І ёсць творы, вартыя выдання. І ёсць чытачы, якія хочуць чытаць.
І перад намі стаіць выклік, што нам трэба нейкім чынам узбуйніцца, знайсці спосаб пашырыць каманду, каб стаць больш эфектыўнымі. На жаль, гэта складана і эканамічна, і арганізацыйна.
Аднак вельмі заманліва гэта аднойчы зрабіць. Відаць, 2024 год мы будзем працаваць па-старому, але ўжо будзем спрабаваць перабудавацца, каб мець надзею працаваць па-іншаму.
Што я лічу самым прыкрым у нашай працы? Што мы можам брацца толькі за тыя кнігі, якія могуць быць выдадзены вялікім накладам. І не можам сабе дазволіць выдаваць нешта вельмі важнае, але запатрабаванае меншай колькасцю людзей, як, напрыклад, нечыя ўспаміны або слоўнікі. Вельмі хочацца выдаваць кнігі рознага фармату.
— Што лічыце самым значным поспехам?
— Мы пачалі выдаваць па-беларуску кнігі Сашы Філіпенкі. Яны прыцягнулі да нас увагу беларусаў з розных куткоў свету. Літаральна гэтымі днямі кнігі даехалі да Лісабона.
Важнай была супраца з Ганнай Шымановіч, аўтаркай гульні «Я ніколі не», бо гэта яркая падача беларускай тэмы.
— Вашы кнігі звяртаюць увагу густоўным афармленнем. Вокладкі вельмі практычныя…
— Мне падаецца, што гэтыя мяккія вокладкі, якія мы выбіраем, яны сапраўды вельмі практычныя. Кніжка ў мяккай вокладцы — гэта тое, што ты можаш прачытаць, атрымаць асалоду і падараваць сябру, пакінуць у беларускай прасторы, мне здаецца, псіхалагічна з ёй лягчэй развітацца, чым з салідным выданнем. Прынамсі я таксама перажыла пераезд і разумею, што перавозіць кніжкі з аднаго месца ў іншае даволі цяжка.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram