AWC Journal (Anti-War Coalition Journal) — выданне, якое ствараецца Міжнароднай кааліцыяй культурных працаўнікоў і працаўніц у салідарнасці з Украінай і прысвечана даследаванню вайны праз прызму культуры, інфраструктуры, памяці і супраціву. Часопіс адрэдагаваны куратаркамі і даследчыцамі Антанінай Сцебур і Тацянай Качубінскай.
Першы выпуск, які атрымаў назву «Заблытванне інфраструктур. Грамадзянскія сістэмы пад ціскам мілітарызацыі», на матэрыялах з Украіны, Беларусі, Казахстана даследуе, як у ваенны час цывільныя сістэмы пераўтвараюцца ў інструменты кантролю і гвалту.
Вайна вядзецца не толькі за тэрыторыю ці рэсурсы, яна заўсёды накіраваная і супраць культуры. Захопнікі імкнуцца вынішчыць мову, памяць і сімвалы падпарадкаванай краіны, каб зламаць яе дух і адабраць само права на існаванне. Аўтары і аўтаркі часопіса паказваюць, як гвалт супраць культуры, знішчэнне культурных каштоўнасцяў, перапісванне гісторыі і навязванне сваёй ідэнтычнасці становяцца ўстойлівымі стратэгіямі акупацыйнай улады.
У гэтым матэрыяле мы звяртаемся да некаторых з гісторый і сведчанняў, каб адказаць на адно з ключавых пытанняў, пастаўленых у AWC Journal: чаму знішчэнне культуры – гэта не пабочны эфект, а сістэмны інструмент вайны?
Ідэнтычнасць і памяць як поле бою
Першае, што робіць улада акупантаў, — атакуе нацыянальную ідэнтычнасць і калектыўную памяць народа. У сучасных рэаліях гэта выяўляецца ў забароне мовы і адукацыі: на захопленых тэрыторыях Украіны расійскія ўлады выціскаюць украінскую мову са школ, замяняючы яе расійскім навучальным планам, напоўненым пракрамлёўскай прапагандай. Украінскія падручнікі і кнігі аб’яўленыя «экстрэмісцкімі», іх валоданне можа пагражаць турмой. Зафіксаваны выпадкі, калі дзяцей, якія размаўляюць па-ўкраінску, вывозілі ў лес для «допытаў». Гэтыя меры — спланаваная спроба вырасціць пакаленне без памяці пра ўласную культуру.
Не менш варожа акупанты ставяцца і да гістарычнай памяці. У акупаваных гарадах яны канфіскуюць і знішчаюць украінскія кнігі ў бібліятэках, замяняючы іх расійскімі выданнямі. Напрыклад, у адным з гарадоў пад расійскім кантролем захопнікі вывезлі і спалілі каля 200 тысяч кніг з бібліятэк — творы па гісторыі, палітыцы і літаратуры на ўкраінскай мове.
Гэтак жа вынішчаюцца архівы, музеі і іншыя «скарбонкі» калектыўнай памяці народа. Спроба сцерці памяць пра дзяржаўнасць і культуру з’яўляецца часткай больш шырокай стратэгіі генацыду і асіміляцыі, калі народ мусіць забыць, кім ён ёсць, і прыняць навязаную ідэнтычнасць імперыі.
Знішчэнне культурных інстытутаў: выпадак «Ізаляцыі»
Акупацыя часта літаральна пераварочвае жыццё культурных устаноў. Інфраструктура культуры можа за некалькі дзён ператварыцца ў прыладу рэпрэсій. Такі прыклад прыводзіць даследчыца Наташа Чычасава ў сваім тэксце пра данецкі арт-цэнтр «Ізаляцыя». Да вайны гэта была вядомая культурная пляцоўка сучаснага мастацтва, але пасля акупацыі Данецка ў 2014 годзе прастору захапілі прарасійскія баевікі. У чэрвені 2014 года ўзброеныя прадстаўнікі так званай ДНР завалодалі тэрыторыяй «Ізаляцыі» і ператварылі яе ў турму і вайсковую базу – будынкі, дзе праводзіліся мастацкія імпрэзы, сталі месцам утрымання палонных, катаванняў і нават расстрэлаў.
Паводле сведчанняў былых зняволеных, закладнікаў трымаюць у нечалавечых умовах, змушаюць да прымусовай працы, праводзяць сістэматычныя катаванні.
Але на гэтым гісторыя не скончылася. Акупанты адразу ж разграбілі маёмасць арт-цэнтра: абсталяванне было вынесена, матэрыялы раскрадзены, а доступ супрацоўнікаў да тэрыторыі заблакаваны. Калі каманда фонду спрабавала эвакуяваць каштоўныя артэфакты і творы мастацтва, ім было адмоўлена. Ужо праз некалькі дзён захопнікі пачалі рэзаць металаканструкцыі прасторы на металалом і фактычна знішчылі ўсю культурную інфраструктуру, ператвараючы яе ў інструмент вайны. Замест мастацтва – турма і склад зброі, замест твораў – руіны і попел.
Марыупаль: выпаленая зямля і скрадзеная спадчына
Стратэгія вынішчэння культуры яскрава прасочваецца ў лёсе Марыупаля – украінскага партовага горада, які быў амаль цалкам знішчаны падчас расійскай аблогі. Паводле слоў мэра Вадзіма Бойчанкі, каля 90% гарадской інфраструктуры было разбурана ў выніку бесперапынных абстрэлаў і бамбавання.
Сярод гэтых разбурэнняў – не толькі жылыя кварталы, але і знакавыя культурныя мясціны. У прыватнасці, расійская авіябомба знішчыла Марыупальскі драматычны тэатр, дзе хаваліся сотні мірных жыхароў.
Гэты тэатр быў сімвалам горада, і яго руіны сталі сімвалам бязлітаснасці акупантаў.
Акрамя непасрэднага знішчэння будынкаў, захопнікі заняліся сістэматычным вывазам і раскраданнем культурных каштоўнасцяў Марыупаля. Як піша Назар Галянчыч у сваім даследаванні, разбурэнне інфраструктуры і пазбаўленне рэсурсаў з’яўляецца для акупантаў спосабам эканамічнай і культурнай каланізацыі горада – каб жыхары не маглі самастойна аднаўляць жыццё, а былі вымушаны падпарадкоўвацца навязаным умовам.
Паводле сведчанняў украінскіх чыноўнікаў, расійскія сілы мэтанакіравана вынюхвалі і вывозілі каштоўныя экспанаты з музеяў Марыупаля, імкнучыся пазбавіць горад яго культурнай спадчыны. Так, быў разрабаваны мастацкі музей імя Архіпа Куінджы – украінскага жывапісца, чые палотны захоўваліся ў Марыупалі. У выніку абстрэлаў будынак музея згарэў, а работы Куінджы і іншыя экспанаты расіяне вывезлі ў акупаваны Данецк, нібыта «для бяспекі». Фактычна ж гэта выглядае як каардынаваная спроба выкрасці і прысвоіць культурныя здабыткі ўкраінскага народа. ЮНЕСКА ўжо ў сярэдзіне 2022 года зафіксавала больш за 150 знішчаных або пашкоджаных аб’ектаў культурнай спадчыны ва Украіне, і гэтыя лічбы павялічваюцца. Кожны такі эпізод — ад бамбёжкі тэатра да крадзяжу карцін — частка агульнай палітыкі вынішчэння самабытнасці горада і яго інтэлектуальнай памяці.
Вайна супраць прыроды і культурнага ландшафту
Акупацыйная і імперская палітыка нярэдка наносіць удар і па прыродзе – аснове жыцця і культуры народа. Навакольнае асяроддзе, святыя мясціны, прыродныя сімвалы нацыі могуць стаць мішэнню або ахвярай ваенных дзеянняў і каланіяльнай эксплуатацыі. У матэрыяле куратаркі Айгерым Капар апісаны паказальны прыклад – возера Балхаш у Казахстане. Гэта адно з найбуйнейшых азёр Цэнтральнай Азіі, якое стагоддзямі карміла і натхняла мясцовыя народы стэпаў. Аднак ужо сёння яно знаходзіцца пад пагрозай знікнення праз экалагічную катастрофу, выкліканую чалавечымі дзеяннямі. Праз празмерны водазабор і прамысловае забруджанне, узмоцненыя ваеннымі і імперскімі праектамі савецкай эпохі, Балхаш імкліва мялее.
Уяўленні пра тое, да 2040 года возера могуць цалкам знікнуць, ператвараецца ў рэальнасць, а разам з ім знікнуць цэлыя экасістэмы і культуры, што сфарміраваліся вакол яго берагоў. Капар адзначае, што ў трагедыі Балхаша перапляліся разбурэнні экалогіі і ваенная стратэгія, калі прырода разглядаецца як яшчэ адзін рэсурс для панавання. Імперыя пакінула пасля сябе экалагічную міну запаволенага дзеяння, і цяпер нашчадкам даводзіцца змагацца за аднаўленне гэтай зямлі ў дэкаланіяльнай оптыцы – з павагай да прыроды і памяці продкаў.
Іншыя рэгіёны былых калоній сутыкаюцца з наступствамі «радыяцыянай каланіяльнасці» – так даследчыца Ганна Панюціч называе спадчыну ядзернай інфраструктуры, навязанай метраполіямі. У сваім артыкуле яна даследуе гісторыю Палесся на мяжы Беларусі і Украіны – унікальнага краю, які страшна пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 годзе. Савецкі атамны праект, які стваралі без уліку бяспекі мясцовага насельніцтва, выбухнуў і апаліў радыеактыўным попелам землі, дзе людзі з пакалення ў пакаленне вялі традыцыйную гаспадарку. Гістарычна Палессе ўжо не раз было ахвярай каланіяльнай палітыкі, але Чарнобыль прыўнёс асаблівы від разбурэння – нябачны, доўгатэрміновы і цяжкавыкараняльны. Сёння, праз дзесяцігоддзі, радыяцыйны фон усё яшчэ робіць частку палескіх зямель непрыдатнымі для жыцця, вымушаючы людзей пакідаць родныя вёскі. Традыцыйная культура палешукоў – песні, рамёствы, прывязаны да зямлі лад жыцця – апынулася пад ударам разам з самой зямлёй. Нават грыбы і ягады ў некаторых раёнах застаюцца заражанымі: так, у 2017 годзе французскія ўлады спынілі буйную партыю беларускіх грыбоў, што ўтрымлівала перавышаны ўзровень радыеактыўнага цэзію ад выбуху ў Чарнобылі. Каланіяльная безадказнасць цэнтра прывяла да доўгачасовых пакут перыферыі, і людзі вымушаны жыць у пасляваенным (хаця і бязгучным) пекле дзесяцігоддзямі. Панюціч заклікае глядзець на такія зоны як на каланіяльна прыгнечаныя тэрыторыі, што патрабуюць адмысловага клопату і права на памяць аб перажытым.
Алгарытмы і інфармацыйная вайна
У сучасным свеце вайна супраць культуры вядзецца не толькі з дапамогай гарматаў, але і праз кіберпрастору і алгарытмы. Кантроль над інфармацыяй і калектыўнай свядомасцю стаўся магутнай зброяй, якую ахвотна выкарыстоўваюць таталітарныя рэжымы. Яскравым прыкладам з’яўляецца выпадак уцечкі кода расійскага тэхналагічнага гіганта «Яндэкс». Аналіз гэтай 44-гігабайтнай уцечкі паказаў, што алгарытмы папулярнага пошукавіка былі свядома настроены на абслугоўванне імперскіх інтарэсаў. У зыходным кодзе эксперты выявілі абразлівыя расісцкія выразныя назвы функцый і, галоўнае, фрагменты коду, якія ўбудоўваюць прапаганду ў вынікі пошуку. Фактычна, пошукавая сістэма на загад зверху прыбірала нявыгадны для Крамля кантэнт: як сведчыць уцечка, алгарытмы былі зменены так, каб не паказваць вынікаў, якія «абражаюць Пуціна», і хаваць любыя згадкі пра падабенства сімвала «Z» (расійскага знака вайны) з нацысцкай сімволікай. Прыклад дэманструе, што машынны код можа быць ператвораны ў інструмент акупацыйнай палітыкі – алгарытмы служаць перапісванню рэчаіснасці, навязваючы карыстальнікам адзіную дазволеную версію падзей. У выпадку з расійскай агрэсіяй супраць Украіны такі лічбавы кантроль дапамагае акупанту пацвярджаць свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі і падаўляць праўду пра ваенныя злачынствы, працягваючы вайну супраць памяці, толькі ўжо ў фармаце XXI стагоддзя.
Бараніць культуру — бараніць народ
Знішчэнне культурнай спадчыны, мовы і памяці — такая ж небяспечная зброя, як танкі ці ракеты. Калі народ страчвае сваю культуру, ён робіцца безабаронным перад асіміляцыяй і панаваннем захопніка. Вопыт Украіны, Беларусі, Казахстана і многіх іншых краін паказвае, што імперыялізм заўсёды б’е не толькі па целе, але і па душы народа. Таму ахова культуры ў час вайны – гэта не другасная справа, а неад’емная частка змагання за свабоду.
Гэтая аналітыка закранула толькі некалькі эпізодаў вялікай барацьбы. Кожны выпадак – ад катаванняў у падвалах былога арт-цэнтра да алгарытмічных маніпуляцый у інтэрнэце – нагадвае нам, што на кон пастаўлена нешта большае за гарады і рэсурсы. Пад пагрозай нашыя тоеснасць і спадчына. Бараніць культуру – значыць бараніць народ. Сёння, калі агрэсар імкнецца сцерці памяць і перайначыць гісторыю, як ніколі важна чэрпаць сілы з уласнай культурнай спадчыны і распавядаць пра праўду. У гэтым могуць дапамагчы галасы даследчыкаў, мастакоў, журналістаў з розных краін, чые гісторыі сабраны ў AWC Journal. Звяртаючыся да гэтых матэрыялаў – ад апісання выпаленых гарадоў да асэнсавання экалагічных ран – мы лепш разумеем, чаму нельга дазволіць ворагу знішчыць нашу культуру і як супраціўляцца гэтай нябачнай, але лютай вайне.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram