«Людзей спальвае бязлітаснасць той рэальнасці, у якой яны апынуліся»: Глеб Бурнашаў – пра радзіму ў памяці сям’і і механізмы кантролю

9 верасня ў Варшаўскім Доме культуры «Старамейскі» адкрываецца выстава «Найвышэйшая форма мастацтва» (Najwyższa forma sztuki). Запрошаныя аўтары пакажуць гледачам, як працуе сістэма беларускай дыктатуры.

Адзін з удзельнікаў выставы – Глеб Бурнашаў, візуальны мастак і фатограф, аўтар перформансаў, непасрэдна працуе з аналізам і фіксацыяй прапаганды, агаляючы механізмы ўлады.

Reform.by паразмаўляў з беларускім творцам пра самаідэнтыфікацыю і пераадоленне траўмы сродкамі мастацтва.

 

Дакладныя інструменты мастацтва

– Вы закончылі эканамічны ўніверсітэт, аднак захапіліся дакументальнай і мастацкай фатаграфіяй, потым пашырылі рамкі і сталі выкарыстоўваць фатаграфію як інструмент для стварэння мастацкіх праектаў. Раскажыце, як праходзіла гэтая творчая трансфармацыя?

– Я вучыўся на аддзяленні паліталогіі, таму я не эканаміст. Уласна кажучы, я і не палітолаг. На апошніх курсах універсітэта стаў актыўна фатаграфаваць – і паступова ад дакументацыі свайго жыцця перайшоў да творчых праектаў, бо ўзнікла патрэба рэалізаваць ідэі, што прыходзілі ў галаву. І тады фатаграфіі стала мала, спатрэбіліся іншыя мастацкія сродкі – у залежнасці ад тых канцэптаў, якія я планаваў рэалізаваць.

На маю творчасць паўплывала і праца дэкаратара на здымачнай пляцоўцы. Я зразумеў, як можна рэалізоўваць праекты, працуючы ў камандзе, з дапамогай антуражу і відэа.

Вакол мяне паступова ўзнік творчы асяродак аднадумцаў, мае сябры падтрымлівалі і дапамагалі мне, бо яны рабілі нешта падобнае.

Траўма і яе пераадоленне

– Вы казалі, што ў аснове вашай творчасці ляжыць траўма: эміграцыя бацькоў, падзеі ў Беларусі. Як атрымалася, што траўма стала лакаматывам мастацтва? Перформанс у лесе  – адна з яркіх вашых прац на гэту тэму.

– У снежні 2020 года я пераехаў у Польшчу і трапіў на валанцёрскую стажыроўку ў суполку фатографаў з Цэнтральнай і Усходняй Еўропы Sputnik Photos, а пасля паступіў да іх на гадавы курс. Перформанс у лесе з татуіроўкай быў зроблены падчас майго навучання. Гэта даследаванне гісторыі майго роду, якому даводзілася на працягу 4-5 пакаленняў эміграваць. Мае родныя былі вымушаны кідаць свой дом і будаваць іншы – на новым месцы. І калі я быў змушаны зрабіць тое самае, мне стала цікава, чаму так адбываецца. Пра гэта праект: што такое дом і дзе ён, мой дом. Я правёў рытуал прыняцця сябе, памяці, сям’і архаічным і крыху прымітыўным спосабам – нанёс на цела татуіроўкі, і яны застануцца са мной незалежна ад таго, дзе я апынуся. Тут кожная зорка адпавядае месцу, дзе пахаваныя мае продкі. Ад кожнай зоркі ідуць хвасты – каардынаты месцаў, дзе яны пахаваныя, напісаныя азбукай Морзэ.

Таму так, гэта прапрацоўка траўмы.

Я з малых гадоў жыў у Беларусі і вельмі рана зразумеў, што культура ў маім доме іншая, чым за яго межамі. У мяне тут няма ні бабулі ў вёсцы, ні магіл продкаў. Гэта мяне крыху здзіўляла, я адчуваў сябе крыху адасоблена. Таму пытанне ідэнтыфікацыі з’явілася даволі рана. Хто я? І ці беларус я?

Пасля пераезду ў Польшчу я выразна зразумеў, што гэтыя пытанні трэба вырашаць. Заняўся пошукам першаснага дома, гісторыі сваёй сям’і – тады і высветліў, што кожнае пакаленне пераязджала. Мае бацькі эмігравалі з Таджыкістана, а туды іх бацькі эмігравалі з Украіны, Расіі, Узбекістана, Грузіі, і дзяды таксама туды аднекуль прыехалі. І я паставіў перад сабой пытанне – ці гэта ёсць наканаваннем, ці мог я ў сваім жыцці не эміграваць. Я вырас у культуры эміграцыі, а культура эміграцыі з’яўляецца культурай бяспечнага месца. У намадычных народаў рух – гэта пошук бяспекі.

І тады я спытаў сябе, што для мяне з’яўляецца домам. І пачуў, як у адной перадачы, што дом знаходзіцца там, дзе пахаваны вашы продкі. Гэта адзін з тых метафізічных якараў, якія фіксуюць людзей на пэўных тэрыторыях. І я стаў высвятляць у родных, дзе пахаваны мае продкі, і высветліў, што ў розных гарадах і розных краінах. І мая работа  – гэта татуаж каардынат, дзе яны пахаваны. Гэта як ініцыяцыя, як сімвал прыняцця маёй сям’і і знаходжанне маёй радзімы. Мая радзіма знаходзіцца не на нейкім участку зямлі, а выключна ў памяці маёй сям’і.

– І як вы цяпер вызначаеце сваю ідэнтычнасць? Як бы вы сказалі: «Я – хто?»

– Я – Глеб Бурнашаў. Я – мастак. Я – беларус. Аднак не этнічны беларус. Хто я па нацыянальнасці – не магу адказаць на гэта пытанне двума словамі.

– У аснове вашага апошняга праекта, дзе змешчана шмат відэа з пакаяннем арыштаваных, вы абгульваеце траўматычны вопыт вялізнай колькасці людзей. Зрабілі бетонны пантэон сораму – інсталяцыю «Рытуал віны і сораму Рэспублікі». Я правільна зразумела, што вы хацелі стварыць такое «пачуццё локця» – калектыўнае яднанне? Але хіба гэта не паказвае татальнасць пакуты, калі людзі, і іх шмат, каюцца пад пагрозай пакарання.

– У гэту інсталяцыю я заклаў некалькі сэнсаў.

Па-першае, я хацеў паказаць замежнаму гледачу гэту практыку. У краіне, дзе няма непасрэдных ваенных дзеянняў, адбываюцца вельмі жорсткія рэчы, аднак за мяжой пра іх не ведаюць. Дарэчы, я паказваў гэты праект на фестывалі «Месяц фатаграфіі» ў Кракаве, і польская публіка была не ў курсе практыкі з «пакаяннымі» відэа ў Беларусі і вельмі нам спачувала.

Па-другое, я хацеў увесці элемент вызвалення. Адначасова прайграецца шмат відэасюжэтаў — яны ўключаюцца паралельна, дзякуючы чаму немагчыма разабраць, што кажа канкрэтны чалавек. Усе гэтыя прабачэнні на камеру ператвараюцца ў шум і такім чынам дэвальвуюцца. Таксама відаць маштаб, гэтыя людзі не адзінокія, пратэсны рух не меншае, ён ёсць. А траўма становіцца прывіднай і ілюзорнай.

Яшчэ я хацеў паказаць, наколькі гэта карная практыка бессэнсоўная. Таму я выбраў такую форму інсталяцыі, як дошка гонару – рудымент савецкай эпохі, паказуха. Мне здаецца, што мянты гэта робяць, каб сабе даказаць, што яны здзяйсняюць не бессэнсоўны гвалт, што яны маюць рацыю. Я імкнуўся прадэманстраваць абсурднасць гэтай практыкі і абсурднасць канцэпцыі дошкі гонару.

Але ж гэта дошка гонару для нас! Можна і так прачытаць вашу інсталяцыю. Твор сучаснага мастацтва можна круціць і разглядаць з розных бакоў. У ім мноства інтэрпрэтацый.

– Мне імпануе, што прачытанняў тут можа быць шмат.

– У вашым іншым праекце – калектыўным партрэце беларускага пратэстоўца – вы прагналі больш васьмі тысяч здымкаў з пратэстаў праз нейрасетку, стварылі абагульнены партрэт, раздрукавалі яго – і спалілі гэту выяву. Навошта вам быў патрэбны зборны вобраз беларускага пратэстоўца – для сімвалічнага спалення?

– Так, я рабіў гэты праект разам з праграмістам Аляксеем Аксонам пры дапамозе штучнага інтэлекту. Мы задумалі зрабіць такі зборны партрэт, кіруючыся ідэяй ананімнасці на пратэстах. Хацелася стварыць манументальны партрэт беларуса-пратэстоўца.

Першапачатковая ідэя праекта была якраз у гэтым спаленні, таму што мяне ўразілі гісторыі самаспаленняў у Беларусі – як акту пратэсту. Але пасля я вырашыў падсвяціць аспект, пра які мала хто гаварыў – выгаранне людзей, якія знаходзіліся ў пратэсным руху. Ты выходзіш, пратэстуеш, заражаешся энергіяй, а потым цэлы тыдзень навіны бязлітасна ўтоптваюць цябе ў зямлю ботамі маёра. І тая энергія нянавісці і пачуццё несправядлівасці – гэта дастаткова складаныя перажыванні, і многія людзі не ведаюць, што з ёй рабіць. Таму я спаліў гэты партрэт, каб літаральна паказаць, як людзі выгараюць знутры. Як іх спальвае бязлітаснасць той рэальнасці, у якой яны апынуліся.

 Выстава як пратэст

– Спецыялісты раяць: каб пераадолець калектыўную траўму – агульныя эмоцыі павінны быць аформлены культурай і замацаваны ў гісторыях і вобразах.  Нашаму грамадству патрэбна новая карціна свету. І я б дадала: нашаму грамадству патрэбна шмат сур’ёзных аналітычных мастацкіх выстаў.

Мы з вамі гутарым за некалькі дзён да адкрыцця экспазіцыі беларускіх мастакоў у Варшаве. «Найвышэйшая форма мастацтва» – як ні дзіўна, аднак гэтыя словы ёсць самавызначэннем прапаганды. Там будзе ваш праект з «пакаяннымі» відэа. Вы ўжо бачылі выставу – якое ад яе ўражанне?

– Трэба аддаць належнае польскаму куратару Адаму Панчуку: ён сабраў суперарганічную выставу, стварыўшы гісторыю пра сённяшнюю Беларусь, пра засілле прапаганды. Прастора арганізавана такім чынам, што не адчуваюцца межы паміж творамі – нібы адна гіганцкая інсталяцыя з рознымі акцэнтамі.

­­– Паводле вашага досведу, якім чынам мастацтва можа стаць дзейсным сродкам у барацьбе з прапагандай?

– Мастацтва спараджае рэфлексію, спрыяе разважанням і перажыванням эмоцый. Усё гэта пакрысе і можа выцягнуць чалавека з учэпістых лап прапаганды.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram