Падчас абмеркавання на фестывалі "Бульбумаві-2024". Фота: @Marcin Oliva Soto.
Прыезд сусветнавядомага рэжысёра Сяргея Лазніцы ў Варшаву, на 10-ты фестываль беларускіх фільмаў «Бульбамуві», безумоўна, стаў падтрымкай фэсту і беларускаму кіно. Аўтар фільмаў «Шчасце маё», «Дзяржаўнае пахаванне», «Майдан», «Уварванне» прэзентаваў на кінафоруме сваю стужку 2012 года «У тумане» паводле аднайменнай аповесці Васіля Быкава — сёлета беларусы святкуюць 100-годдзе беларускага класіка.
Кінематаграфіст амаль увесь час прысутнічаў на пляцоўцы фестываля — кінатэатры «Ілюзіён», і стасаваўся з калегамі ды публікай. Reform.news удалося трапіць на два абмеркаванні пасля паказу знакавых фільмаў на «Бульбамуві», падчас якіх украінскі фільммейкер беларускага паходжання падзяліўся сваімі думкамі пра Васіля Быкава, вайну ва Украіне і беларускі характар. Палічылі важным спалучыць разважанні кінематаграфіста з кантэкстам фільмаў «У тумане» і «Звычайны прэзідэнт» Юрыя Хашчавацкага, што дэманстраваліся на аглядзе.
Беларуская прэм’ера ігравой карціны Сяргея Лазніцы «У тумане» адбылася на Мінскім міжнародным фестывалі «Лістапад» яшчэ ў 2012 годзе. Фільм стаў галоўным пераможцам форуму, але тую ўзнагароду, як прызнаецца рэжысёр, ён так і не ўбачыў. «Яна знікла недзе ў кабінеце [тагачаснага дырэктара «Беларусьфільма»] Алега Сільвановіча», — дзеліцца ён. Зараз праз 12 гадоў на паказе на «Бульбамуві» Сяргей Лазніца прызнаецца, што хацеў паставіць стужку паводле аповесці «У тумане» беларускага пісьменніка яшчэ ў 2001 годзе, то-бок на пачатку ХХІ стагоддзя, «але тады не было магчымасці». Толькі пасля сваёй першай ігравой карціны «Шчасце маё» кінематаграфіст займеў шанец зняць кіно па Быкаву і скарыстаўся тым шанцам.
«Прозу Быкава я чытаў яшчэ ў глыбокім юнацтве, і чамусьці менавіта гэта позняя аповесць 1987 года зачапіла і запомнілася — мне захацелася зрабіць карціну паводле яе, — распавядае творца. — Калі я напісаў сцэнар, то пазваніў Быкаву — ён у той час быў ва Франкфурце-на-Майне, яго выцеснілі з Беларусі, ён жыў там [за мяжой]. І мы з ім стасаваліся толькі па тэлефоне. Ён прасіў мяне не задзейнічаць яго ў напісанні сцэнара, таму што ён пісаў Доўгую дарогу дадому», і сказаў, што не так шмат часу засталося. Але блаславіў мяне зрабіць гэту карціну. І я не мог зрабіць інакш».
Сяргей Лазніца прызнаўся, што на выбар твора для экранізацыі паўплывала яго беларускае атачэнне.
«Напэўна, я добра адчуваў гэта [разуменне асяродку, культуры] у дзяцінстве. Я бавіў лета ў Баранавічах і ведаў такіх людзей. Сярод маіх сваякоў ёсць такія сушчэні (галоўны герой аповесці і фільма — Reform.news). Я гэта добра ведаю. (Cушчэня быў абходчыкам, жыў па сумленні, але стаўленне да яго змяняецца, калі ў акупаванай вёсцы пасля дыверсіі на чыгунцы забіваюць яго калег, а Сушчэню выпускаюць з нямецкага пастарунку — Reform.news).
І таму [зрабіў выбар твору], што Быкаў — гэта Быкаў. Ніхто так не ставіць пытанне пра лёс чалавека. У цэнтры яго апавядання — чалавек і чалавечнасць. Вайна вайной, але чалавек і чалавечнасць, што адбываецца з гэтым.
Ён напісаў «У тумане» пасля таго, як быў створаны «Сотнікаў» і выйшла карціна Ларысы Шапіцька «Узыходжанне». Цудоўная карціна, але яна інакш трактуе тэкст Быкава. У фільме Шапіцька Сотнікаў — практычна савецкі Іісус Хрыстос. Гэта проста іншая канцэпцыя.
Так ці інакш, усе роўна ёсць перадгісторыя, гісторыя кіно, кінакультуры, якая ўплывае. Я заўважаю гэта, калі падсвядома выбіраю тэмы для фільмаў, альбом адказваю так ці інакш на нешта, што было раней — дыскусія працягваецца.
І апошняе, яшчэ падсвядома я адуваю сваю блізкасць да гэтага характару. Свае стаянне ў свеце я адчуваю блізкім да стаяння Сушчэні. Калі вельмі складана растлумачыць, немагчыма, гэта размова невідушчага з глухім. І наш стан даволі часта — ён анталагічны», — падзяліўся сваімі думкамі лаўрэат міжнародных кінафестываляў.
Важна ўсё ж адзначыць, якой паўстае стужка «У тумане» зараз, праз 12 гадоў, пасля перагляду. Карціна Сяргея Лазніцы па-ранейшаму ўражвае сваім майстэрствам. Выдатна падабраныя акторы, удумлівая рэжысура, фантастычная фонасфера (гукавая сфера) і праца аператара. Лазніца разварочвае дзеянне гісторыі павольна, няспешна, тым самым даючы магчымасць гледачу трапіць у прастору быкаўскіх твораў, дзе дзеянне звычайна адбываецца ў абмежаваным арэале, а ў цэнтры — «космас» асобнага чалавека.
Кінематаграфіст на прыкладзе свайго кіно ўводзіць Быкава ад савецкай рэпрэзентацыі ў еўрапейскую традыцыю, і не апошнюю ролю ў гэтым адыгрываюць форма і дэталі. Лазніца надае ўніверсальнае вымярэнне быкаўскай прозе (хоць яна такой і ёсць), канфлікту героя — і стварае наднацыянальны твор. Маўляў, гэта магло здарыцца дзе заўгодна, з кожным чалавекам, які мысліць і дзейнічае як Сушчэня — пры гэтым героі ў карціне размаўляюць на рускай мове, і толькі мова Сушчэні ўтрымлівае беларускія словы.
Цікава параўнаць цяпер «У тумане» з іншымі быкаўскімі экранізацыямі. І што дзіўна — у супрацьвагу карціне можна паставіць фільмы «На чорных лядах» Валерыя Панамарова, «Круглянскі мост» Аляксандра Мароза, якія, хоць і створаны ў традыцыі ваеннага кіно «Беларусьфільма», дзякуючы тэме, беларускай мове, рэжысуры і актуальнаму кантэксту вайны Украіны і Расіі, пераўтвараюцца ўжо ў антыкаланіяльныя творы. «У тумане» ў гэтым сэнсе першапачаткова стваралася як кіно «антыгеройскае», «антываеннае», якое імкнецца разбурыць савецкі канон фільма пра вайну, але беларускі кантэкт аказваецца тут пластам непрамоўленым. «У тумане» займае асобную пазіцыю ў прасторы кіно — гэта еўрапейскі фільм на беларускім матэрыяле.
«У гэтай карціне сэнс фільму надае адзін гук у самым канцы. Будзе стрэл ці не, — звяртае ўвагу Сяргей Лазніца. — Калі стрэлу не будзе — гэта адзін сэнс, можна рабіць «У тумане-2», напрыклад. А калі будзе — гэта зусім іншае, гэта прынятае рашэнне.
Але драматургія завісае на самым канцы, на кончыку фільма, і залежыць ад гуку. Я як фармаліст не мог не парадавацца гэтаму».
Падчас абмеркавання карціны была закранутая і тэма параўнання прычынаў Другой сусветнай вайны і той, якая зараз ідзе ва Украіне.
«Калі казаць пра тое, што адбываецца цяпер, то гэта працяг распада Расійскай імперыі, які пачаўся на золку ХХ стагоддзя, — кажа рэжысёр. — Сто з нечым гадоў імперыя працягвае крывава распадацца. І калі глядзець з пункту гледжання імперыі — то гэта грамадзянская вайна. [Якая закранае і] тых, хто належаў імперыі — у тым ліку, і частку Польшчы. Гэта працяг грамадзянскай вайны.
Гэта ўспыхнула ў Другую сусветную. Вы ведаеце — 1 мільён 200 тысяч былых выхадцаў з імперыі і Савецкага Саюза ваявалі на баку Трэцяга рэйху. Больш за 4 мільёны налічвала армія Рэйху і 1 мільён 200 тысяч — [гэта былі] выхадцы з імперыі, якія ваявалі ў розных часцях: у тым ліку, казакаў — 150 тысяч, армія Уласава — 250 тысяч, і розныя дывізіі — латышская, чэчэнская, азербайджанская, грузінская… І рускія салдаты ў нямецкай арміі, як і нямецкія, гэтаксама размяркоўваліся — вялізная колькасць! Гэта ўсё даволі сур’ёзна.
У дадзеным выпадку Другая сусветнай вайна і вайна ва Украіне — гэта сутыкненне двух розных светапоглядаў, — працягвае думку аўтар. — Гэта вайна не па пашпарце, а война свядомасцей. Спроба вырвацца з таталітарнага грамадства, якое цалкам выключае іншы тып існавання. Гэта даволі небяспечнае сутыкненне, бо тут пытанне ставіцца «або — або».
Гэта тое, што адбываецца цяпер. Лінія фронту ідзе па Украіне, і яна можна прасунуцца далей, калі гэта сур’ёзна не ўспрымуць на Захадзе іншыя народы. Мяркуючы з усяго, яны гэта сур’ёзна не ўспрымаюць. І ўсё тыя ж пытанні ўзнікаюць».
У падмацаванне свайго меркавання пра грамадзянскую вайну рэжысёр узгадаў галоўнакамандуючага арміі Украіны Аляксандра Сырскага.
«Напрыклад, бацькі Сырскага жывуць у Ніжнім Ноўгарадзе, яго брат — у Маскве. А ён узначальвае ўкраінскія войскі. Для многіх і ў Расіі, і ва Украіне гэта вельмі блізкія сувязі. І калі не казаць, што гэта не грамадзянская вайна, то што такое грамадзянская вайна? Гэта баяцца сказаць, але для вельмі многіх людзей у Расіі і Украіне вайна — гэта ў першую чаргу разрыў адносін: з сябрамі, знаёмымі, сваякамі.
Як камусьці не хацелася, 30 гадоў — гэта вельмі мала, каб сцерці адбітак імперыі. Да таго ж Украіна ніколі не чакала, што нападуць менавіта такім чынам. Гэта для многіх шок.
Розніца паміж Другой сусветнай вайной і вайной, што ідзе цяпер, заключаецца ў тым, што ў Другую сусветную вайну між сабой ваявалі таталітаныя рэжымы пры ўдзеле дэмакратычных краін, а зараз ваююць таталітаныя рэжымы з дэмакратычнамі краінамі на тэрыторыі Украіны», — падсумаваў Сяргей Лазніца.
Другім «юбілейным» фільмам праграмы, прымеркаваным ужо да 30-годдзя кіравання Беларуссю Аляксандрам Лукашэнкам, стала дакументальная карціна Юрыя Хашчавацкага «Звычайны прэзідэнт», створаная ў 1996 годзе. На дыскусію пасля паказу былі запрошаны польская журналістка і рэпарцёрка Арлета Бойке і Сяргей Лазніца.
Калі пераглядаеш карціну «Звычайны прэзідэнт» сёння, кідаецца ў вочы той момант, што тое, што для многіх беларусаў канчаткова адкрылася ў 2020 годзе і пасля, яшчэ ў 1996-м убачыў і зафіксаваў на камеру з «фірмовай» іроніяй Юрый Хашчавацкі — сутнасць натуры Аляксандра Лукашэнкі. Кіно паказвае рыторку «звычайнага» прэзідэнта ва ўсёй красе — асабліва каштоўныя архіўныя размовы Аляксандра Лукашэнкі з рабочымі, з расійскім журналістам, перад якім ён дэманструе свае амбіцыі.
Неацэнныя таксама інтэрв’ю з экс-камандай аўтарытарнага лідара, у якіх вядомыя постаці дзеляцца, чаму пайшлі за Лукашэнку, і чаму ў ім расчараваліся. У карціне ёсць кадры з Аляксандрам Фядутам — якія зараз глядзець асабліва сумна. І найкаштоўнейшы дакумент — інтэрв’ю з экс-міністрам унутраных спраў Юрыем Захаранкам, які знік без звестак у 1999 годзе. Менавіта Захаранка фіксуе момант пераўвасаблення шчырага, «народнага» прэзідэнта ў аўтакрата, і кажа пра метады, на якія той гатовы пайсці, каб утрымаць уладу.
Чаму, калі ў 1996 годзе стала ясна, каго з сабе ўяўляе новаабраны палітык, Аляксандр Лукашэнка пратрымаўся ва ўладзе 30 гадоў? — задае пытанне мадэратар дыскусіі Пётр Пагажэльскі.
На думку Арлеты Бойке, у 1996 годзе не было крытычнай масы людзей, якія б хацелі зрынуць новага кіраўніка дзяржавы. Ды Лукашэнка хутка заарыентаваўся, як трэба зрабіць, каб захаваць свае пазіцыі. «І гэтым фільме мы бачым, як мыслісць Лукашэнка, што народ — гэта я, ён адчувае сябе выратавальнікам Беларусі, што без яго Беларусь закончылася б і знікла, — кажа журналістка. — Гэта спосаб мыслення Макіявелі — што толькі ён, Лукашэнка, з’яўляецца тым абраным, хто можа кіраваць народам».
Па меркаванні ж Сяргея Лазніцы, фільм Юрыя Хашчавацкага акурат не дае адказу на гэта пытаннне.
«Я бачыў гэты фільм, калі ён толькі быў зроблены, і паглядзеў яго сёння. І маё стаўленне да фільма за гэты час ніколькі не змянілася, — даводзіць кінематаграфіст. — Аўтар ўжо загадзя ўсё ведае, і яго меркаванне не змяняецца на працягу фільма. У нейкай ступені ён займае пазіцыю аб’ектыўнага знаўцы, якую нам выкладае 55 хвілін.
Метад расповеду — гэта іронія. Гэта фільм прысвечаны Міхаілу Рому, аўтару фільма «Звычайны фашызм». І назва фільма Хашчавацкага з ім перагукаецца. І гэты фільм таксама зроблены іранічна».
«Але сітуацыя вельмі сур’ёзная, а падыход даяе, наадварот, не вельмі сур’ёзны, — развівае сваю думку Сяргей Лазніца. — У прынцыпе, там усе ідыёты. І той, пра каго кіно, і тыя, хто яго выбірае. Усе вакол. І ў выніку мы губляем сутнасць. Пытанне застаецца ранейшым — а чаму гэта адбылося? Наколькі паспяховы гэты фільм, залежыць ад таго, якія задачы перад сабой ставіў рэжысёр.
А так можна захапляцца мужнасцю Юры і яго калег, [якія зрабілі карціну], калі было вядома, чым гэта [можа] скончыцца».
Рэжысёра на сустрэчы папрасілі параўнаць характары беларусаў і ўкраінцаў — як чалавека, які нарадзіўся ў Баранавічах і вырас у Кіеве. Сяргей Лазніца адзначыў, што гэта не такое простае пытанне.
«Я толькі акрэслю пэўны кірунак, — адказаў ён. — Калі казаць проста, то гэта розныя народы, з рознымі лёсамі і рознай гісторыяй. Мне было вельмі дзіўна бачыць, што ў пік пратэстаў 500-тысячная дэманстрацыя скіравалася да палаца прэзідэнта, а не да Акрэсціна, дзе былі закладнікі, якіх трэба было вызваляць. Калі Лукашэнка ім ніхто, навошта яны да яго пайшлі? Мне гэта дзіўна было назіраць. У беларусаў быў шанец узяць сваю Бастылію.
Так, цалкам магчыма, былі б ахвяры. Ва Украіне людзі ішлі на гэты крок. Вось гэтым і адрозніваюцца — магчымасцю ахвяраваць сабой у імя таго, што дарагое: годнасці і свабоды.
Мабыць, гэтае пытанне вырашаецца беларускім народам інакш. І мае іншы лёс. Калі цяпер ва Украіне жорсткая вайна, то ў Беларусі цяпер… У пачатку вайны адтуль ляцелі «Іскандэры» і заходзілі расійскія войскі — гэта факт».
«У беларусаў проста не было выйсця у сітуацыі 2020 года», — падзялілася сваім меркаваннем і Арлета Бойке, маючы на ўвазе магчымае ўмяшальніцтва расійскіх войскаў у падаўленні прастэстаў 2020 года.
У зале прысутнічала экс-кіраўніца тэлеканала «Белсат» Агнешка Рамашэўска-Гузы, якая заўважыла, што менавіта Юрый Захаранка і кажа ў фільме Юрыя Хашчавацкага, чаму Лукашэнка застаўся ва ўладзе. «Праз тэрор, які ён выкарыстоўваў», — кажа яна.
Таксама ў дыскусіях быў узгаданы фільм Сяргея Лазніцы «Данбас», у героях якога Агнешка Рамашэўска ўбачыла актуальную Беларусь, а журналіст Reform.news — ужо не «чырвонага», а «шэра-бура-малінавага чалавека», калі развіваць канцэпцыю Святланы Алексіевіч пра канструяванне асобы дзяржавай. «Хто гэтыя «шэра-буры-малінавыя» людзі? Які ж колер насамрэч яны маюць? І што ад іх можна чакаць?» — так гучала пытанне ад Reform.news (Патлумачым, што гаворка ў фільме «Данбас» ідзе пра акупаваныя тэрыторыі Украіны: якая ўлада там дзейнічае, і які чалавек фарміруецца ў гэтых умовах — Reform.news).
«Я б іх вызначыў [гэтых людзей] як нежыць, — адказаў рэжысёр. — Была дыскусія на «Радыё Свабода» падчас перабудовы. У ёй удзельнічаў Мераб Мамардашвілі (грузінскі філосаф, прафесар МДУ — Reform.news). Усе радаваліся, што Савецкі Саюз, камунізм вось-вось абрынецца, усё адыдзе, і расквітнее новы свет.
А Мамардашвілі тады сказаў, што не згодны з гэтай ацэнкай: тое, што не жыло, не можа памерці. Дык вось, гэтая нежыць памерці не можа. У ёй няма жыццёвай сілы, сутнасці, сэнсу.
У розных грамадстваў — розная мараль. Абстрактнай маралі насамрэч няма. І ў савецкага грамадства былі ўяўленні пра тое, што можна і чаго нельга, як сябе паводзіць. Дык вось, цяпер адбываецца далейшая дэградацыя савецкай маралі, поўная дэградацыя.
Асабліва для расійскай улады: яна дэманструе, што тое, што назвалі амаральным, для яе ўжо маральнае. Яна ў гэтым дасягнула вельмі сур’ёзнага поспеху. Яна гэтую мараль распаўсюдзіла, і людзі прынялі яе на ўра. Так што чакаць ад такой нежыці можна чаго заўгодна».
«Ёсць фільм Аксаны Карповіч «Мірныя людзі», — разважае кінематаграфіст. — Дзе гучаць перахопленыя званкі расійскіх салдат з лініі фронту сваім сваякам. Там яны абмяркоўваюць, як яны забіваюць, гвалцяць, рабуюць. Выкарыстоўваць прэзерватывы ці не, калі гвалтуеш украінцаў. Гэта ўсё адтуль — з нежыці.
І што з гэтым рабіць, незразумела, бо для гэтых людзей такія паводзіны маральныя.
Нямецкія сацыёлагі даследавалі такія паводзіны на прыкладзе нацысцкіх злачынцаў, апошнім часам з’явілася шмат работ на гэтую тэму. Адна з іх — «Звычайныя забойцы» Харальда Вельцэра. Ён там вельмі падрабязна даследуе механізмы таго, як людзі пачынаюць забіваць. Аказалася, блізкае кола ўплывае на гэтае ператварэнне і стварае ўмовы, пры якіх любы чалавек можа стаць такім Адольфам Эйхманам (оберштурмбанфюрэр СС, вядомы як «архітэктар Халакоста» — Reform.news), удзельнікам айнзац-груп.
Вельмі раю ў гэтую літаратуру заглыбіцца. Нам усім вельмі важна гэта ведаць цяпер, бо гэта можа адбыцца дзе заўгодна».
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram