У траўні ініцыятыва Brest Stories Guide выпусціла аўдыягід-спектакль пра жанчын Брэста ў часы Другой сусветнай вайны — Brest HERstory. Праект, які дае магчымасць пазнаёміцца з малачутнай і малавядомай гісторыяй памежнага горада і вайны, расказанай жанчынамі.
Пазнаёміўшыся з аўдыягідам, Reform.news вырашыў занатаваць і перакласці на беларускую мову адно з агучаных сведчанняў — гісторыю Халіны Керскай, 14-гадовай вучаніцы гімназіі Траўгута, якая пражывала ў Брэсце напярэдадні Другой сусветнай вайны. Халіна ў сваім дзённіку, які пачала весці ўлетку 1939 года, распавядае далёка не растыражаваную гісторыю пачатку найбуйнейшай катастрофы ХХ стагоддзя.
Як адзначаюць стваральніцы Brest HERstory, дзённік Халіны быў выдадзены на польскай мове ў 1996 годзе і часткова быў апублікаваны ў рускім перакладзе ў кнізе брэсцкага даследчыка Васіля Сарычава. Магчыма, гэта першы яго пераклад на беларускую.
Брэст, 15 жніўня 1939 года
Я пражываю ў сталіцы Палескага ваяводства, у горадзе Брэст-над-Бугам. У пяціпакаёвым асабняку з пакатым дахам. Бацьку я страціла, калі мне было 9 гадоў. Пасля некалькіх гадоў жалобы мама другі раз выйшла замуж за адстаўнога афіцэра Рамана Пяшкоўскага.
Маму завуць Клаўдзія. Яны прыгожая, элегантная жанчына, выдатная гаспадыня і хатні доктар. Адзіны брат Юлік маладзейшы за мяне на тры гады. З намі пражывае наша хатняя гаспадыня Насця, з мясцовых. Цудоўная кухарка і наша ўлюбёная няня. Насця непісьменная, мы з братам моцна радаваліся, навучыўшы яе ставіць подпіс. У яе адсутнасць маме пару гадзін удзень дапамагае хатняя гаспадыня, якая прыходзіць, Поля Стэфанова. Нас стала забяспечвае мясам, рыбай, ракамі і дзічынай барадаты габрэй Памеранц. Двор пільнуе сабака Рэкс. Словам, падрастаем мы з братам ва ўтульным доме, у дастатку і спакоі.
Акрамя вучобы ніякіх абавязкаў няма. Даглядаю канарэйку. Выгульваю рудую таксу Ляльку. Зрэдку прапальваю градку ў гародзе. Шмат чытаю. Люблю кіно і калекцыяную фотаздымкі кіназорак. Наша дзяржаўная гімназія імя Траўгута з’яўляецца па горадзе ўзорнай. Высокія патрабаванні, добра аснашчаныя кабінеты фізікі і біялогіі, а таксама майстэрні для пазакласных заняткаў. Хлопцы робяць там байдаркі, а мы шыем на машынках. Мне ўжо чатырнаццаць, і я закахалася ў цудоўнага хлопца. Жыццё — цудоўнае.
30 жніўня 1939 года
Наступаюць смутныя часы. Пасля сакавіцкай мабілізацыі ўсё часцей гавораць аб меркаванай вайне з Германіяй. Са жніўня атмасфера асабліва абвастрылася. Усе пачалі рабіць запасы харчавання, і мама таксама. Айчым прынёс тры супарцьгазы, і мы пачалі практыкавацца ў іх надзяванні. Не вельмі прыемная працэдура.
31 жніўня 1939 года
Цудоўнае надвор’е не радуе. Нам загадалі выкапаць сховішча даўжынёй 5 метраў і шырынёй 1,8 метра. Капаем з Юлікам на змену. Пацеем. Але да поўдня сховішча гатовае. Накрылі яго дошкамі і прысыпалі зямлёй. У 17.00 будуць правяраць. Па горадзе абавязалі захоўваць поўную цемру. Горад замёр, і толькі з вуліцы Уніі Любельскай даносіцца безупынны грукат павозак і гул машын.
Палова нашага пакоя застаўлена запасамі харчавання. Мех мукі, цукар, тлушчы, мясныя кансервы, фасоля, згушчонка, сухары, мёд. Страшна баюся.
1 верасня 1939 года
Вайна. З досвіткам прачнуліся ад выбухаў. Немцы бамбілі аэрадром. Радыё перадае жахлівыя звесткі. Немцы перайшлі мяжу і вядуць баі.
Я ўжо некалькі гадоў харцэрка, пабегла на сход. Наша харцэрская дружына атрымоўвае распараджэнні ад дапаможнай службы. Мой атрад абслугоўвае клуб на вуліцы Стацкевіча. Клуб з’яўляецца пунктам інфармацыі для тых, хто прыбывае ў горад. Рабяты дастаўляюць хлеб з пякарні, булкі, малочныя прадукты. Малодшыя дзяўчынкі робяць бутэрброды. Другая група носіць гэтыя бутэрброды салдатам і бежанцам, а таксама ў шпіталі. Задача старэйшых рабят — дапамагаць пры транспарціроўцы хворых і параненых. Дактары навучылі аказваць першую дапамогу.
7 верасня 1939 года
Загінуў наш сабачка Лялька. Юлік выехаў на ровары на вуліцы і не зачыніў брамку. Лялька выбегла за ім і трапіла пад машыну. У той дзень быў моцны рух па нашай звычайна ціхай вуліцы, бо, па словах айчыма, у Брэст прыбыў генеральны штаб на чале з маршалам Рыдз-Сміглам.
Працягваю дзяжурыць у клубе, там усё больш бежанцаў з Заходняй Польшчы і Варшавы. Падаем бутэрброды і гарбату да сталоў. Бамбяць часцей па абедзе. За дзяржурства адзін-два разы хаваемся ў сховішчы.
15-17 верасня 1939 года
Наступілі страшныя дні. Да горада падышла нямецкая артылерыя. Мы схаваліся ў склепе-сховішчы. Чулі над сабой свіст снарадаў, што праляталі. Працягвалася гэта двое сутак, на працягу якіх мы амаль не пакідалі склеп. У склепе было поўна народу. Сядзелі на клунках і чамаданах. Раніцай прачнуліся ад незвычайнай цішыні. Пакінулі склеп. Настала нядзеля 17 верасня. Каля 9 раніцы прыехалі на матацыкле нямецкія салдаты. Аб’явілі, што горад узяты, належна вярнуцца ў пакінутыя дамы, бо пустыя кватэры могуць абрабаваць. Сказалі, што нам ужо нічога не пагражае.
22 верасня 1939 года
Немцы пакідаюць Брэст. Уздоўж вуліцы Уніі Любельскай ад’язджаюць танкі, машыны, поўныя нямецкіх салдат. А па іншы бок гэтай жа вуліцы з’яўляюцца савецкія салдаты. Адкуль яны тут? Перапужаныя, назіраем з гарышча. Ад’язджаюць добра аснашчаныя і абмундзіраваныя нямецкія часткі, а прыбываюць як у кашмарным сне войскі ва ўбогіх, патрапаных шынялях з заплечнікамі ў выглядзе мяшкоў. Ледзь-ледзь абутыя, з вінтоўкамі і чырвонымі зоркамі на шапках. Бальшавікі.
Вядома, знайшлася група сустракаючых з апладысментамі і букетамі. Галоўным чынам, габрэі і шмат мясцовых камуністаў. Акрамя іх, людзей на вуліцы амаль не відаць. Назіраем стрымана з вокнаў, з-за платоў. Адно слова «бальшавік» наводзіць халодны жах. Чыравоная Армія праходзіць маршам па горадзе. Ніхто не верыць, што гэта канец Рэчы Паспалітай.
***
Напрыканцы кастрычніка ў школах пачалася падрыхтоўка да свята рэвалюцыі. Настаўнікі пад пагрозай правяраюць прысутнасць паводле спісаў на дэманстрацыі. Раздаюць усім нам партрэты творцаў рэвалюцыі — Леніна і Сталіна, чырвоныя сцяжкі. Ніхто не жадае гэта цягнуць. Дзяўчаты плачуць, раззлаваныя настаўнікі абцяжарваюць партрэтамі хлопцаў, а тыя кідаюць іх на стаянках, ля варотаў, дрэваў.
Каля трыбуны моладзь праходзіць з панурымі галовамі. Дзяўчынкі хрысцяцца, хлопчыкі здымаюць шапкі. Трыбуна ўстаноўлена на плошчы проста насупраць касцёла. Па гучнагаварыцелю захліпаецца крыкун, заклікаючы моладзь трымаць раўненне направа. Дарэмна. Усе паварочваюць галаву налева, у бок касцёла. Паглядзела ў бок трыбуны. А там побач з саветамі стаялі сяброўскія цяпер нямецкія афіцэры, якія рагаталі гледзячы на нас.
На цэнтральных вуліцах былі развешаны вялізныя партрэты Леніна, Сталіна, Варашылава і кагосьці яшчэ нам не вядомых, намаляваных на белых палотнішчах. А праз пару дзён хтосьці абрэзаў гэтыя палотнішчы знізу і так іх трапло ветрам, што новыя ўлады былі вымушаны іх паздымаць.
Неўзабаве пачаліся рэпрэсіі. Усё часцей НКУС капаўся ў нашых асабістых справах. Ім трапілі ў рукі не знішчаныя гімназічныя дакументы. Дзеці, чые бацькі мелі крыжы Virtuti Militari за вайну 1920 года, а таксама […] карысталіся 50-й зніжкай у аплаце навучання. Гэтай інфармацыі было дастаткова. Усё часцей даходзілі звесткі аб арышце і высылцы дарослых рабят у далёкую Сібір. Адпраўлялі старым, пратораным палякамі шляхам — толькі не ў кібітцы, а таварным саставам пад канвоем.
20 лютага 1940 года
У кожнай вялікай кватэры размясціліся савецкія пастаяльцы. У студзені нацыяналізавалі наш дом: паколькі плошча перавышае 100 квадратных метраў. Цяпер нацыяналізацыя дома ўладкавана кавалачкам паперы, які аб’яўляе, што рашэннем гарвыканкама дом нацыяналізаваны. Чысло, тры неразборлівыя подпісы алоўкам і кропка. Мы ўжо не ўладальнікі, а кватаранты, якіх можна ў любы момант выселіць. Як проста. Наша мужчынская моладзь ужо рубіць лес за Палярным колам. НКУС дзейнічае, карыстаючыся даносамі.
9 красавіка 1940 года
Усё больш сонца, а на душы ўсё цямней. Стан безнадзейнасці. Старэйшых хлопчыкаў не бачна. Дзяўчаты прыгнечаны. Выказваем здагадкі пра нашу будучыню. Школу ахутвае страх.
11 красавіка 1940 года
Маме выдалі пашпарт тэрмінам на пяць гадоў з прадпісаннем пакінуць горад на адлегласць не бліжэй за сем кіламетраў. З’яўляецца нядобранадзейным элементам. А паколькі горад памежны, нам забаронена тут пражываць. З’едзем у Кобрын да знаёмых. Сяджу ў слязах ля вакна нашага дзіцячага пакоя. Развітваюся з домам, вуліцай, садам…
12 красавіка 1940 года
Дома страшны беспарадак, складаем рэчы, заўтра схаджу развітацца з класам. Шмат каго ўжо няма. Сышлі за Буг ці паз’язджалі ў іншыя гарады. У старэйшых класах адны дзяўчаты. Тужліва мне.
13 красавіка 1940 года
Збылося! Сярод ночы ў пакоі з’явіўся афіцэр НКУС і два салдаты з вінтоўкамі. Нас пабудзіла святло і мужчынскія галасы. Загадалі зараз жа апрануцца і прыйсці ў суседні пакой, дзе пад дулам вінтоўкі ўзброенага салдата ўжо сядзела мама. Вобшук. Гляджу як з шафаў, буфету, з запакаваных ужо куфраў усё вывальваюць на падлогу і корпаюцца.
Нам забаронена перамаўляцца і выходзіць з пакоя. Праз пару гадзін перабірання рэчаў чуем: «А цяпер збірайцеся! З сабой можаце ўзяць па 20 кілаграмаў рэчаў на чалавека. Будзе на паўкіло болей — выкінем увесь багаж».
Маме паказалі паперу на арышт. Адабралі нядаўна выдадзены пашпарт. Дадому пад’ехаў грузавік. На пытанне, куды мы едзем і што браць з сабой, няпэўна акрэслілі: «Там убачыце». Адно ў апошнюю хвіліну старэйшы па ўзросце салдат, калі астатнія не чулі, шапнуў маме: «Бярыце ўсё неабходнае». Узрушаная мама паўтарала, што мы едзем у турму, і там нічога не трэба. Мы, дзеці, памятаючы аб тых 20 кілаграмах, пакавалі, што трапіла пад руку ды падавалася важным, у тым ліку, пару ўлюбёных кніжак. Так, пад гукі «Расцветали яблыни и груши» з уключанага на поўную магутнасць савецкімі кватарантамі патэфона, мы пакінулі свой дом.
***
Як адзначаюць стваральнікі праекта Brest HERstory, Халіна Керска выжыла, была высланая ў Казахстан, дзе ў сваім дзённіку апісала падарожжа праз Расію ў Казахстан і жыццё там.
Гісторыя Халіны — адзін з жаночых галасоў у аўдыягідзе, які адкрывае малавядомыя старонкі цяжкіх часоў. Нагадаем, што для стварэння праекта аўтаркамі былі паднятыя матэрыялы з больш як пятнаццаці крыніцаў — асабістыя архівы і архівы інстытуцый, дзённікі сведкаў, кнігі даследчыкаў і даследчыц. Гісторыі жанчын агучваюцца галасамі брэстаўчанак розных пакаленняў.
Пазнаёміцца з імі можна тут.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram
Важны праект. Дзякуй за пераклад на беларускую.
Што да зместа i нашай перакручанай сучаснасцi, зараз дзецi у малодшых класах вучаць i пяюць «катюшу», пад якую нквдысты дэпартавалi людзей у Сiбiр. Можа вырастуць i пераасэнсуюць, што да чаго i чым iм голавы забруджваюць.