Зянон Пазняк. Вуліца Няміга. Від са двара. Усё знішчана саветамі ў 1972-74 гадах. Фота 1965 года.
У Беларускім Доме ў Варшаве адкрылася фотавыстава Зянона Пазняка «Менск: Адлюстраванне часу». Настальгічная, — прадставіла яе куратарка Настасся Кажапенка: няма таго Менску, і нас у ім няма.
Куратарка пайшла няпростым шляхам і выбрала для выставы фотарэпрадукцыі з аўтарскага альбома «Мінск», які выйшаў у 1968 годзе. Негатывы здымкаў цяпер недаступныя, таму трэба было на належным узроўні надрукаваць тое, што мелася ў наяўнасці, — якасныя сканы. Выстава, нягледзячы на яе камернасць, атрымалася знакавай, вартасць яе не толькі мастацкая, але і гістарычная: перад намі дакументы часу.
Фотаальбом «Мінск» — сапраўды легендарны і рарытэтны, аднак ён толькі верхняя частка айсберга, невялікі фрагмент велізарнага фотаархіва Зянона Пазняка, прысвечанага беларускай сталіцы. 1960-я — складаны час для старой архітэктуры, горад змяняўся на вачах, а ў прыярытэтах савецкай улады гістарычная спадчына не знаходзілася ніколі: у пачатку 1970-х была знішчана Няміга, разбурэнне гістарычнага ландшафту працягваецца і дасюль, і не толькі ў сталіцы.
На сустрэчы з гледачамі Зянон Пазняк падрабязна расказаў, як ён пачаў фатаграфаваць у 14 гадоў, як займаўся ў майстра старой школы, які навучыў яго нюансам фотапрацэсу, і як яшчэ ў школьныя гады зразумеў сутнасць савецкай улады: «Адзіны занятак, да якога ў мяне ляжыць душа, — гэта пісаць вершы і рабіць фатаграфіі, аднак з дзяцінства, з сямейнага выхавання я адчуваў, што мы жывем у такой краіне, дзе мы не гаспадары, што зневажаюць нашу мову і гісторыю. Я ведаў гісторыю свайго роду і разумеў, што маю абавязак змагацца за Бацькаўшчыну, і гэта прывяло мяне да палітыкі».
Тады ж ён асэнсаваў, што фатаграфія з яе функцыяй дакладнай фіксацыі можа стаць яго зброяй. «Я здымаў мэтанакіравана, — скажа Зянон Пазняк на адкрыцці выставы. — Аб’ехаў усю Беларусь… Стараўся фатаграфаваць старую архітэктуру, бо разумеў, што яна будзе знішчана. Таксама ўдзельнічаў у ахове помнікаў. Ішла лютая барацьба, нешта ўдалося захаваць. Аднак разбурылі частку Траецкага прадмесця, поўнасцю знішчылі Нямігу, забілі Лявона Баразну, майго сябра»…
Менск ён фатаграфаваў «зімой і летам, днём і ноччу», паслядоўна фіксаваў фрагменты старой архітэктуры. Цяпер гэта неацэнны матэрыял, таму што многага ўжо няма і ўзнаўляць давядзецца з падмуркаў: «Нямігу ўжо не адновіш, таму што яны знішчылі ўсё, разам з зямлёй, праклалі вуліцы, пабудавалі дамы. Некалькі фрагментаў адновім: там, дзе пракуратура стаіць, быў кляштар бенедыктынак. Касцёл можна аднавіць». Таксама можна аднавіць Дамініканскі касцёл. Зянон Пазняк праводзіў яго раскопкі, раскрыўшы тысячу квадратных метраў за адзін археалагічны сезон, а падмуркі закансерваваў. Узведзены пазней будынак Палаца рэспублікі не закранае перыметр храма.
Як прыклад аднаўлення гістарычных будынкаў спадар Зянон згадвае стары горад Варшавы, разбураны падчас Другой сусветнай вайны і цалкам узноўлены ў 1950-я да самых дробных фрагментаў.
«У рэстаўрацыі важная дакументальная аснова, — тлумачыць Зянон Пазняк. — У нас ёсць магчымасць многае аднавіць — па фатаграфіях, па абмерах, па чарцяжах, па каменьчыках, якія засталіся. Вялікая культурная работа будзе перад нацыяй: аднавіць нашую гісторыю. І прыкладная фатаграфія адыгрывае тут найвялікшую ролю».
Зянон Пазняк не можа дакладна палічыць, колькі зрабіў здымкаў старой архітэктуры. Іх тысячы. Аднак з усяго масіву яго фатаграфій у альбом «Мінск» трапіла толькі нязначная частка. Калі выдавецтва «Беларусь» заказала маладому аўтару здымку для альбома, прысвечанага сталіцы, то мэты замоўцы і выканаўцы кардынальна розніліся.
«Ім трэба былі мікрараёны хрушчоўскія, — згадвае Зянон Пазняк. — Усе пытанні зводзіліся да таго, што нельга паказваць «старьё». Старая архітэктура — гэта «старьё». Цэнзура цэнзурай, але спачатку трэба было ўсё аднесці ў адзел культуры ЦК КПБ, і там далёкія ад мастацтва людзі ўсё вырашалі». Сам аўтар ставіў цалкам іншую мэту: фатаграфуючы з 1964 года стары Менск, ён хацеў паказаць горад з гісторыяй, а не безаблічна-індустрыяльны, як таго хацелі замоўцы. Давялося змагацца за кожную фатаграфію. Здымкі старога горада, змешчаныя ў альбоме, былі адваяваныя ў выніку ўпартай барацьбы з цэнзарамі і чынавенствам.
Альбом «Мінск» неўзабаве стаў рарытэтам, і не толькі з-за зніклых гістарычных краявідаў, але і па прычыне адметнасці погляду на горад, то-бок па прычыне мастацкай.
Фатаграфія — гэты асаблівы від мастацтва, дзе акрамя тэхнічнага складніку ўсё вырашае погляд аўтара, погляд не метафарычны, а рэальны. Вырашае тая секунда, калі трэба націснуць кнопку затвора фатаапарата — менавіта ў той момант, калі ўсё складзецца ў фокусе аб’ектыва. Філосаф Ралан Барт называў гэты ўвасоблены ў фатаграфіі момант punctum, а Зянон Пазняк, верагодна, націскае затвор, калі прадчувае верш, хоку.
Як у хоку нешта прачынаецца паміж радкамі, так і ў перспектыве кадра — у гэтай прасторы аптычнага неўсвядомленага — складаецца візуальная гісторыя, якую ніяк не перавядзеш у апісальны тэкст.
Таму яго фатаграфіі часта суправаджаюцца яго вершамі, а свае выдадзеныя ў эміграцыі кнігі Зянон Пазняк ілюструе ўласнымі здымкамі. І кажа, што даўно зразумеў, што «хоку — гэта фатаграфія, фатаграфія, якую можна пісаць пяром».
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram