«Што можа быць больш важным, чым тое, што з намі адбываецца?»: рэжысёрка Валянціна Мароз – пра спектакль «Прыпынак Еўропа» і тэатр прамога дзеяння

У Варшаве на сцэне Тэатральнага інстытута паказалі дакументальны спектакль «Прыпынак Еўропа» беларускай рэжысёркі Валянціны Мароз, створаны ў супрацы чэшскіх, беларускіх і ўкраінскіх тэатральных дзеячаў.

Просты сюжэт выбудаваны на дыялогах. Галоўныя героі – украінцы і беларусы, якія працуюць у шэлтары, святкуюць Новы Год і расказваюць, перажываючы наноў тое, што прывяло іх на гэты еўрапейскі прыпынак, на які яны выйдуць напрыканцы дзеі і заспяваюць Шчэдрык. І гэта не адзіная песня, якая іх яднае, аднак хапае і таго, што іх падзяляе і крыўдзіць.

Ці магчымы цяпер плённы дыялог паміж двума народамі? Як уплывае эміграцыя на нацыянальную ідэнтычнасць? Што адбываецца з беларусамі і ўкраінцамі падчас вайны і рэпрэсій? – такія пытанні вырашае каманда спектакля.

Спыталі ў Валянціны Мароз, мастацкай кіраўніцы і рэжысёркі Лабараторыі сацыяльнага тэатра, выкладчыцы і куратаркi тэатральных праектаў, рэзiдэнткi Барака Культуры ў Познані, як паўстаў спектакль, пацікавіліся сакрэтамі творчай кухні і перспектывамі беларускага тэатра за мяжой.

– Тэма гэтага спектакля даволі вострая, і хоць паміж беларусамі і украінцамі няма таго градуса напружання, які быў вясной 2022-га, пытанні застаюцца. Чаму вы вырашылі так глыбока пагрузіцца ва ўзаемаадносіны паміж двума народамі ў перыяд крызісу? Які быў непасрэдны імпульс, прычына і што вам самой дала праца над спектаклем?

– Пачнём з таго, што гэта сумесны прадукт, прадзюсарка ў нас чэшская – Эва Зембок, і рабілі мы гэты спектакль у Празе. У 2021 годзе яна звязалася са мной, я тады была ў Беларусі, і прапанавала зрабіць нейкі дакументальны спектакль у Празе. Я ёй сказала, што нам важна гаварыць пра наш досвед 2020 года, пра тое, што нічога не завяршылася і мы знаходзімся ў траўме. «Так-так», – адказала яна мне, і мы пачалі абмяркоўваць будучы праект. Пакуль абмяркоўвалі, здарыўся люты 2022-га і мы вырашылі змяніць тэму. Бо мы сталі суагрэсарамі і важна было зразумець, як цяпер размаўляць з украінцамі і ці ўвогуле магчымы нейкі дыялог. У выніку мы і спыніліся на гэтай тэме пра дыялог з украінцамі. Мне дапамаглі знайсці ўкраінскіх актораў, што жылі ў Празе. З боку нашых чэшскіх калег паступіла прапанова запрасіць і расіян, якія з’ехалі з краіны. Аднак украінцы былі катэгарычна супраць, частка нашай каманды не пагадзілася з гэтай ідэяй, дый я таксама. У выніку мы прынялі рашэнне, што спектакль будзе збудаваны на дыялогу паміж украінцамі і беларусамі, каб асэнсаваць гэты траўматычны досвед – беларускі і ўкраінскі, зразумець, што з намі будзе, што адбываецца і як у нас атрымліваецца адаптавацца.

Што мне самой дала праца над спектаклем?

Па-першае, магчымасць выказацца і выплюхнуць свой боль. Пасля падаўлення пратэстаў 2020-га і пачатку паўнамаштабнага ўварвання ва Украіну ў лютым 2022-га гаварыць пра гэта публічна – гэта тое нямногае, што я як чалавек тэатра магу рабіць.

Спектакль глядзяць не толькі ўкраінцы і беларусы, але і грамадзяне тых краін, дзе мы яго паказваем – чэхі, італьянцы, палякі. Важна, каб пра нас не забывалі, каб праблемы рэпрэсій у Беларусі і вайны ва Украіне не сыходзілі з публічнага поля. І гэты факт дае мне надзею, што тое, што я раблю, мае сэнс.

Па-другое, гэта і пра мой асабісты дыялог.

Вельмі важным быў месяц працы ў Празе, дзе мы з нашымі калегамі – украінскімі акторамі шмат размаўлялі, спрачаліся і абмяркоўвалі наш новы досвед і магчымую будучыню.

Важна і тое, што пасля кожнага спетакля мы абвяшчаем дабраахвотны збор на карысць ВСУ. Ужо сабралі прыстойную сумму на экіпіроўку некалькіх канкрэтных байцоў. Адзін з іх – наш калега, у мінулым – актор аднаго з тэатраў у Харкаве.

– Гэты спектакль вы пачалі ўвасабляць у эміграцыі. Ці з’яўляецца ён працягам таго, што вы рабілі ў Мінску?

– Лабараторыя сацыяльнага тэатру ўзнікла на базе Еўрапейскага каледжа Liberal Arts яшчэ ў Беларусі, я там кіравала праграмай па сучаснаму тэатру. І першая наша работа была пра падзеі ў мінскім метро 11 красавіка 2011-м. Спектакль так і называўся «11 красавіка», мы запісалі значную колькасць матэрыялаў, нам тады дапамог часопіс «Імёны», які выпусціў вялікі матэрыял. Грошы на спектакль сабралі на краўндфандзінгавай платформе «Вулей», якой кіраваў Эдуард Бабарыка.

І далей мы працавалі з падобнымі тэмамі, напрыклад, зрабілі спектакль пра хатні гвалт.

Так што выбар апошняй тэмы невыпадковы, бо абазначылі свой спектр ад пачатку: мы размаўляем пра надзённыя, траўматычныя тэмы, спрабуем у іх разабрацца. Бо што можа быць больш важным, чым тое, што з намі адбываецца.

– Каманда, якая была з вамі ў Мінску, распалася?

– Усе выехалі з краіны, акрамя адной дзяўчыны, якая цяпер, на жаль, сядзіць у турме. І гэты праект я таксама рабіла не адна, а з ранейшым праектным менеджарам нашага тэатра Ганнай Казаковай, удзельнічала і акторка  тэатра. Хоць нас засталося вельмі мала, але калі я пачынаю рэалізовываць новыя праекты, я стараюся ўлучыць каго-небудзь з ранейшай каманды.

– У спектаклі сярод беларусаў нехта гаворыць па-руску, сярод украінцаў такіх няма, адбываюцца спрэчкі пра савецкае мінулае, якое сімвалізуе аліўе за навагоднім сталом. Вы ўводзіце нейкую асаблівую сістэму раздражняльнікаў – руская мова, дата пачатку вайны, то-бок робіце такія тонкія зрэзы ўзаемаадносін паміж украінцамі і беларусамі, прычым, што гэтыя людзі ў прынцыпе супраць вайны, да таго ж – бежанцы, то-бок і лёсы ў іх падобныя, і погляды. І справу адну робяць — працуюць у валанцёрскім цэнтры. Аднак шмат няпростага бэкграўнду і нейкіх невідавочных чырвоных ліній. Маё пытанне такое: ці гэты спектакль сапраўды дакументальны, а гісторыі герояў рэальныя? І як вы выстройвалі галоўны наратыў, што для вас было найбольш важным, якія апорныя кропкі вы выставілі?

– Гэта сапраўды рэальныя гісторыі, мы бралі глыбінныя інтэрв’ю, і я ў тым ліку: у вроцлаўскім шэлтары камунікавала з украінкай, размаўляла і з моладзевай актывісткай Лiзай Пракопчык, і з журналісткай Настай Захарэвіч, i з былой палітзняволенай Таццянай Астроўскай. Яны сталі героямі спектакля.

У выніку ў нас было каля 16 інтэрв’ю, і кожнае з іх займала каля 10 старонак пры расшыфроўцы. Далей ішла праца з драматургіняй, якая цяпер знаходзіцца ў Беларусі, таму на афішы спектакля падпісана не сваім імем. З ёй мы абмяркоўвалі тую драматургічную рамку, у якую будуць убудаваны ўсе гэтыя гісторыі.

У гэтым атрыманым жывым матэрыяле мы выбіралі тое, што нас цікавіла, шукалі апорныя кропкі. Гэта мова, змена ідэнтычнасці і як на яе ўплывае траўматычны досвед. Як змяняюцца каштоўнасці.

У спектаклі ёсць і рэфрэны паміж украінцамі і беларусамі, якія абмяркоўваюць адны і тыя ж важныя для іх праблемы.

Пасля пісаўся тэкст, для якога адбіраліся фрагменты інтэрв’ю, і не ўсе людзі, з якімі мы камунікавалі, сталі героямі спектакля.

У дакументальным матэрыяле, які мы атрымліваем, мы нічога ніколі не падтасоўваем, толькі шукаем нейкія апорныя кропкі, увасобленыя ў гісторыі гэтых людзей.

– Сюжэт спектакля вельмі просты: людзі святкуюць Новы Год, размаўляюць, выходзяць на прыпынак, спяваюць Шчэдрык. Дэкарацыі элементарныя, герояў няшмат, яны падобнага лёсу і ўзросту. Галоўны акцэнт робіцца на тое, што яны расказваюць. Але ўнутры гэтага простага сюжэта вы робіце перакульванне, калі артысты раптам кажуць, усё, давайце адпачнём, і пачынаюць гаварыць ад саміх сябе. Яны сапраўды расказваюць свае ўласныя неапрацаваныя гісторыі? Бо нават перакладчык з’яўляецца, а на цітрах напісана «імправізацыя»… Мне цікава, як з’явіўся гэты прыём і навошта: для стэрэаскапічнасці, аб’ёмнасці?

– Гэта сапраўды рэальныя гісторыі актораў і іх асабістыя рэфлексіі. Яны пераапранаюцца, здымаюць з сябе герояў і становяцца самімі сабой. Бо яны такія ж эмігранты, як і іх персанажы. У іх свой бэкграўнд і свае паралелі, яны прайшлі такі ж траўматычны шлях. І праз свае неверагодныя, часам смешныя гісторыі яны расказваюць, што з імі адбываецца, як яны спрабуюць адаптавацца. Для кожнага спектакля акторы расказваюць іншую гісторыю, бо я прапаную іх змяніць. У іх такіх гісторый шмат, і акторам гэта сапраўды цікава.

– На якім этапе прыйшла такая ідэя?

– Ідэя нарадзілася падчас рэпетыцый, калі ў перапынках нехта стаў згадваць нядаўнія падзеі свайго жыцця. І мы падумалі, што гэта нармальна: прыўнесці асабісты досвед, вельмі падобны на той, пра які расказваецца ў спектаклі.

– То-бок вы любога чалавека з залы ў той момант маглі б запрасіць, і ён мог стаць героем «Прыпынка Еўропа»?

– Я працую з тэатрам прамога дзеяння: вы сядзіце ў глядацкай зале і вам расказваюць гісторыі, звязаныя з вашым уласным досведам. Гэта вашы асабістыя перажыванні, а не перажыванні Гамлета, які некалі жыў у Даніі, гэта гісторыя для вас.

Такі тэатр з’явіўся ў Еўропе ў 1960-х, ён скіраваны на сацыяльныя перамены і заўсёды прамаўляе пра нешта, актуальнае для ўсіх. Ёсць выпрацаваныя інструменты, механізмы, тэхналогіі стварэння такіх тэатральных твораў.

Звычайна ў нас пасля спектакля адбываецца дыскусія, бо нам важна атрымаць фідбэк і пачуць іншыя гісторыі.

Аднойчы, калі ў нас быў папярэдні паказ спектакля «11 красавіка», адбылося абмеркаванне, на якім людзі расказвалі свае гісторыі. І ў нас тады з’явілася два чалавекі, якія сталі персанажамі, таму што іх гісторыі аказаліся важнымі, і мы проста ўставілі іх у спектакль.

Тэатр, які цяпер працуе ў Беларусі, амаль цалкам традыцыйны. Многія людзі тэатра выехалі за межы краіны, таму што размаўляць свабодна пра тое, што адбываецца, немагчыма.

– Людзі выехалі, аднак ці атрымалася тут узнавіць нешта падобнае?

– Гэты працэс, безумоўна, вельмі складаны і балючы, але праекты ёсць, ёсць і спектаклі, хоць і не маштабныя, як раней. Людзі працягваюць працаваць, часам робяць гэта ў вольны час, па-за асноўнай працай. Тыя ж купалаўцы i іншыя калектывы выпускаюць спектаклi, дзякуючы падтрымцы ў тым ліку Тэатральнага інстытута Рашэўскага, які ў 2021 годзе зладзіў рэзідэнцыі для беларусаў, што дало магчымасць асэнсаваць, што адбываецца, і нешта рабіць далей.

Пакрысе нешта робіцца.

– У чым галоўная праблема беларускага тэатра за мяжой?

– Праблем шмат, гэта і адсутнасць грошай, памяшкання. Мы ў іншай краіне, і нам трэба зразумець, як расказваць пра сябе тут. Пытанне мовы таксама мае значэнне. Трэба інтэгравацца і ўзаемадзейнічаць з польскімі інстытуцыямі, бо мы прыйшлі на чужую тэрыторыю.

– То-бок вы думаеце, што наш шлях — канкурэнцыя з польскім тэатрам, а не стварэнне нейкай сваёй нішы?

– Гэта не канкурэнцыя. У нас проста няма крыніц фінансавання, нават пляцоўкі, якая б магла аб’яднаць некалькі тэатральных груп, няма сталага фінансавання, бо тэатр – справа нятанная.

Хоць мы, канешне, падзвіжнікі і гатовы шмат што рабіць бясплатна.

– Пасля 2020 года мінула ўжо чатыры гады, эміграцыя стала не самай вострай тэмай. Якія тэмы могуць быць цікавымі для беларускага тэатра ў эміграцыі, акрамя асноўных, пра якія мы ўсе ведаем?

– Гэта самае галоўнае пытанне. Наша задача – інтэгравацца, але не асімілявацца, важна захаваць сябе, сваю ўнікальнасць і самабытнасць. Палякі кажуць: расказвайце пра сябе, нам цікава. Што да эміграцыі, я з вамі не згодная: палякам цікава, як мы бачым краіну, у якую прыехалі, якія праблемы перажываем. Гэта тэма можа гучаць, толькі ўжо крыху па-іншаму.

Што будзе далей, я не магу сказаць. Спектаклю, які вы бачылі, менш за год, аднак глядзіце, як усё змянілася, ёсць адчуванне, што ён нібы зафіксаваў той час.

– Там жа ёсць, напрыклад, згадка пра Курск, самая свежая тэма…

– Гэта ж імправізацыя, асабістая гісторыя акторкі. Але ў цэлым сам спектакль, нават тое, чаму ў ім святкуюць Новы Год, ужо пра мінулае.

Новы Год быў маёй болевай кропкай, калі я толькі эмігравала. Я адчувала сябе жахліва адзінокай, бо для палякаў Новы год не з’яўляецца значным святам, усё ўжо здарылася на Каляды. А для нас, што б мы ні казалі, – адно з самых важных. І мы з сябрамі адзначалі яго анлайн. Таму і быў выбраны такі драматургічны ход, каб перадаць нашу агульную настальгію.

Цяпер я выбрала б нешта новае, бо ўжо па-іншаму бачу тое, што адбываецца. Усё змяняецца вельмі хутка.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram