«Не хацеў быць ні ахвярай, ні агрэсарам»: рэжысёр Мікіта Ільінчык пра страту веры ў метафарычны Брусель і плённую дыстанцыю да радзімы

Мікіта Ільінчык — тэатральны рэжысёр і драматург. У 2020 годзе скончыў рэжысёрскі факультэт ГІТІСа (Расійскі інстытут тэатральнага мастацтва), там жа вучыўся на тэатразнаўчым.

Яшчэ падчас вучобы паставіў спектаклі «Дочки Лира», «Смерть Пазухина» у Расіі, «Казіны востраў» у Бруселі, «М» па паэзіі Вальжыны Морт у мінскім цэнтры ОК16.

Удзельнічаў у драматургічных фестывалях Write-Box-2016 (Беларусь), «Любимовка-2018» (Расія), Eurodram-2020.

У 2021 годзе ўвайшоў у трупу Тэатра на Броннай, мастацкім кіраўніком якога з’яўляецца Канстанцін Багамолаў, дзе з вялікім поспехам паказаў першую ў Расіі тэатральную версію рамана Джонатана Літтэла «Благоволительницы», а ў лютым 2022 — «Вишнёвый сад».

Пераломным момантам яго біяграфіі сталася перамога ў міжнародным драматургічным конкурсе Aurora ў польскім Быдгашчы. Пасля ўварвання Расіі ва Украіну Мікіта пераехаў у Польшчу, дзе паставіў спектакль «F***ing in Brussels» у Teatr Polski Bydgoszcz і працаваў над стварэннем лібрэта для оперы «María de Buenos Aires» для опернага тэатра ў Варшаве.

26 мая плануецца прэм’ера яго спектакля «Emma» ў варшаўскім Teatr Komuna. На польскай мове і з польскімі акторамі.

Імклівая біяграфія і бліскучы поспех у трох краінах, прычым родная Беларусь выглядае ў гэтым спісе яўна на маргінезе. Аднак Мікіта Ільінчык прынцыпова піша беларускую транслітарацыю свайго імя (па-руску ён Микита) і сцвярджае, што ўсе яго п’есы — пра Беларусь.

Паразмаўлялі з ім пра закрэсленую краіну, тэатр, што пагружаецца ў самыя глыбіні жыцця, і беларускія коды яго спектакляў.

«Харошы быў час для майго пакалення»

— Вельмі складана разабрацца ў тваёй біяграфіі — насычана жывеш… Адкак можна вылучыць у ёй такія кропкі, калі нешта адбывалася і твой шлях — як прамень — змяняў кірунак. Вось, напрыклад, гэтыя дзве: ты выбраў тэатр, і ты перавёўся з тэатразнаўчага на рэжысёрскі факультэт. Як гэта адбывалася?

— Гэта харошы быў час для майго пакалення — 2010-я. Я закончыў школу і паехаў паступаць на тэатразнаўчы факультэт расійскага ГІТІСа. Мой курс вяла Наталля Піваварава, якая яшчэ ў 2015 годзе была знята з пасады дэкана факультэту — з-за палітычных поглядаў. Яна сапраўды была вельмі ліберальным педагогам, расказвала нам гісторыю савецкага і расійскага тэатра праз прызму палітыкі. А гэта пераламленне тэатра праз час, а час — гэта гісторыя і палітыка, канфлікты і пазіцыя.

На першым курсе нам далі заданне: напісаць у вольнай форме свае разважанні пра контркультуру. Пасля гэтага сачынення ўсё стала для мяне на свае месцы. І калі, не закончыўшы тэатразнаўчы, я паступіў на рэжысёрскі факультэт, то меў перавагу перад іншымі абітурыентамі. Што важна, бо конкурс быў 600 чалавек на месца. Я ўжо добра разумеў, як павінен выглядаць тэатр, хоць і быў самым малодшым на курсе — 21 ці 22 год. А маім аднагрупнікам было каля 30, туды набіралі людзей з досведам.

— І ўсё ж — чаму тэатр?

— Мяне сфарміраваў і падрыхтаваў фестываль тэатральнага мастацтва «Тэарт», які пачынаўся ў Мінску ў мае выпускныя школьныя гады. Ты ідзеш на Касталучы, Люпу, на Сярэбранікава, Каршуноваса і Мандруцо, а пасля прыязжаеш у Маскву і можаш разважаць пра гэтыя спектаклі, якія бачыў у Мінску. Такой канцэнтрацыі навінак вядучых рэжысёраў свету ў Маскве не было.

Таму я лічу, што я са шчаслівага пакалення.

Звычайна напрыканцы школы чалавек не надта разумее, куды рухацца. А тут — неабдымнае паветра фестывалю. Беларусь была для мяне тэатральным калідорам, дзе маглі сустракацца творчыя людзі розных краін і культур.

— Як распачалася твая вучоба на рэжысёрскім факультэце?

— Мне зноў пашанцавала: я паступіў на эксперыментальны курс Дзмітрыя Крымава, сёння забароненага ў Расіі, і Яўгена Камяньковіча. Эксперыментальнасць гэтага курсу была ў тым, што акцёры, рэжысёры і сцэнографы вучыліся разам. Было вельмі шмат свабоды, нягледзячы на тое, што з прыходам новага рэктара ўжо была запушчана рэпрэсіўная машына у ГІТІСе. Аднак да рэжысёрскага факультэту дабіраліся доўга, бо на той момант ён быў важкай з’явай. Гэта зараз можна закрыць тэатр Додзіна ці пасадзіць рэжысёрку Жэню Бярковіч. Тады такое немагчыма было ўявіць.

Чытка п’есы Мікіты Ільінчыка «Пакой памірае». Фестываль маладой драматургіі «Любимовка». 2018. Фота: lubimovka.

— Аднойчы ў гутарцы з Віктарам Бабарыкам мы закранулі фестываль «Тэарт», і ён сказаў, што не бачыць значнага яго ўплыву на культурнае жыццё…

— А я перадаў яму ў турму словы ўдзячнасці за гэты фестываль, і ён адказаў мне, падзякаваў. Дарэчы, мне казалі, што яму вельмі спадабалася мая п’еса «Пакой памірае», пастаўленая ў ОК16 рэжысёркай Палінай Дабравольскай. Аднак я яго разумею, таму што мы ведаем вельмі мала беларускіх рэжысёраў да 40 гадоў.

Я супрацоўнічаў з ОК16, бо лічыў гэта месца знакавым, таксама мне важна было зарэгістравацца ў афіцыйных дакументах ГІТІСа менавіта як Мікіта і каб усюды было пазначана, што я беларускі рэжысёр.

— І гэта наступнае маё пытанне, бо ў адным інтэрв’ю ты расказваў, як аднойчы на карце свету падпісаў Беларусь нехарошым словам…

— Так, і насамрэч гэта вельмі важная для мяне гісторыя. Гэту карту я захоўваю да гэтага часу. Быў 8 клас, я быў у дэпрэсіі, не мог сябе знайсці, не ведаў, што рабіць, і хацеў з’ехаць. Аднак як толькі з’ехаў, адразу палюбіў свой край. Я і да гэтага адчуваў сябе беларусам, аднак было жаданне збегчы за новымі магчымасцямі. Пасля пераезду хутка прыйшло ўсведамленне, што мне цікава займацца ўсім, што тычыцца радзімы, але дыстанцыйна. Такі парадокс. І я камунікаваў са многімі людзьмі, звязанымі з беларускай культурай, і яны казалі, што больш тонка, дакладна і хваравіта-рэфлексіўна сталі працаваць з нацыянальным кантэкстам, калі ўтварылася дыстанцыя з радзімай. Яны адчулі прыцягненне і любоў. Для некаторых патрэбны пераезд, каб усвядоміць сябе. І сярод маіх п’ес, якія я напісаў, няма ніводнай, не звязанай з Беларуссю.

Сцэна са спектакля «Пакой памірае» на пляцоўцы ОК16. Фестываль «Тэарт». 2019. Фота: facebook/Palina Dabravoĺskaja.

— У іншым сваім інтэрв’ю ты расказваеш пра свой тэкст «Пакой памірае» і згадваеш, што прыязжаючы ў Беларусь, хадзіў адмысловымі дарожкамі, каб не перасякацца з тым «трэшам», які там панаваў. Няма такога адчування, што наступствы такога дыстанцыравання мы цяпер разграбаем?

— А колькі мы жылі на гэтым бензіне дыстанцыравання! 30 гадоў! Аднак п’еса, якую ты згадала, заканчваецца вайной, а напісаў я яе ў 2018 годзе. Яна заканчваецца бамбардзіроўкай заапарка ў Чыжоўцы, мёртвым зубрам, печань якога з’ядае фламінга, і паміж гэтымі сюжэтамі — ранены салдат, які спрабуе выжыць. Твор атрымаўся вельмі празорчы. Пачынаецца дзея з парада 9 мая. Дзяўчынка хварэе, кашляе, памірае апошні ветэран — такі фантасмагарычны калаж розных фантазій на тэму Беларусі.

— Усё ж пра гэты канфармізм… Вінаватыя мы?

— Канечне.

— Але ж ты папярэджваў, прадбачыў?

— Так, у 2018-м. Цудоўныя часы кампрамісу і шчасця. Гэта п’еса, пастаўленая Палінай Дабравольскай, ішла ў цэнтры Мінска з бел-чырвона-белым сцягам. І да нас на дыскусію прыходзілі кгбэшнікі, задавалі пытанні.

Гэта было так: «Рабяты, вы ах..лі, тут вясёлка, што яна азначае?»

А мы адказвалі: «Ну што ў вашых колах можа азначаць вясёлка? Тое і азначае».

І ніякіх наступстваў з гэтых візітаў для нас не было.

Час кампрамісаў адыграў злы жарт і для аднаго, і для другога бакоў.

Вайна не тымі вачыма

— Першы твой спектакль на вялікай сцэне меў безумоўны поспех і вельмі небяспечную тэму. У «Благоволительницах», пастаўленых у 2021 годзе ў Тэатры на Броннай, Другая сусветная вайна пададзена вачыма нацысцкага злачынцы. Як увогуле ўдалося ўгаварыць аўтара рамана Джонатана Літтэла на пастаноўку п’есы ў Расіі? Дагэтуль ён усім адмаўляў…

— Насамрэч, гэта была незвычайная гісторыя: мне пішуць, што праз 5 хвілін у мяне размова праз зум з Джонатанам Літтэлам. Як, на якой мове я буду з ім размаўляць? У выніку мы размаўляем па-руску. Джонатан цудоўна ведае рускую мову, таму што ён быў ваенным рэпарцёрам у Чачні, жыў у Маскве і шмат вандраваў па Украіне. У яго рамане вельмі падрабязная інфа з Украіны. А сам ён паходжаннем з Ліды, таму шмат распытваў пра Беларусь. Гэта была восень 2020-га.

Гэта была вельмі важная сустрэча для мяне, бо ў выніку ўзнік спектакль «Благоволительницы». І не ведаю, як яго дасюль не закрылі, таму што пачынаецца ён з рэплікі «Мы ўвайшлі ва Украіну ў 41-м». Таксама вельмі празорлівы спектакль.

Сцэна са спектакля «Благоволительницы». Фота: mbronnaya.

— Раман Літтэла вельмі аб’ёмны, там шмат факталогіі, і ты выводзіш з гэтага матэрыялу некалькі ліній. Якая ў спектакля структура і асноўны сюжэт?

— 800 старонак! Мне трэба было зрабіць яго інсцэніроўку, а я ніколі ў жыцці гэтым не займаўся. Дзякуй богу, я чытаў раман раней, калі вучыўся на тэатразнаўчым, і рыхтаваў урывак на чытку. Я зрабіў калаж успамінаў і ўвёў персанажаў — саміх «благоволительниц» — багіняў помсты, іх гралі дзеці.

Галоўны герой — Максіміліян Аўэ, былы фашысцкі злачынца, што мае свае псіхалагічныя асаблівасці: ён хоча адчуць сябе ў целе жанчыны, у яго ёсць сястра-блізняшка, з якой яны былі вельмі блізкія ў дзяцінстве, мелі інтымны кантакт у 13 гадоў, а пасля бацькі іх раздзялілі. Мне спадабалася, як Літтэл падае гэты трэш. І насамрэч гэта толькі для нас трэш, таму што ў яго ўсё базуецца на старажытнагрэчаскай міфалогіі. На сюжэце пра Агаменама, Клітэмнестэру і іх дзяцей, на гэтай структуры, дастаткова дакладнай і зразумелай. І мне было ёмка працаваць з гэтым матэрыялам, таму што я разумеў тую старажытнагрэчаскую канцэпцыю, якой аўтар трымаўся, і проста ўкладаў успаміны з кнігі ў гэтую канву.

Палітыка і гісторыя і так праходзіла праз гэты тэкст, але мне было важна працаваць з галоўным героем у псіхалагічным ключы.

Сцэна са спектакля «Благоволительницы». Фота: mbronnaya.

— Тым не менш ты пасля паехаў у Львоў і хадзіў па гэтых месцах… Каб адчуць гістарычны кантэкст?

— Не пасля, а перад тым, як пачаў працаваць над спектаклем. Мой педагог папрасіла мяне паўдзельнічаць у конкурсе па мове з урыўкам з Джонатана Літтэла. І я заняў трэцяе месца. Прычым выбраў той урывак, дзе апісваецца, як немцы фатаграфуюць мёртвых рускіх. І ў твар усё гэта расказваў рускім слухачам. Дзіўная акцыя з майго боку. То-бок сюжэт быў пра тое, як нацыст расказвае, што ён бачыў у Львове. Я атрымаў прыз, здаецца, гэта было 8 тысяч рублёў, і вырашыў іх патраціць на паездку ў Львоў.

Я скарыстаўся раманам як даведнікам і знайшоў у Львове ўсе лакацыі, апісаныя ў кнізе. І пліты ў армянскім саборы, якія былі залітыя крывёю забітых яўрэяў, і два шкілеты, што ляжаць у абдымку ў Музеі гісторыі рэлігіі…

Шкілеты ў Музеі гісторыі рэлігіі горада Львова. Фота: Мікіта Ільінчык.

— Штосьці з гэтай паездкі ты перанёс у спектакль?

— Тымі шкілетамі я яго і закончыў. Бо гэта сімвал вечнай любові.

— Вы паказалі спектакль 9 мая. Гэта быў адмысловы жэст? Таму што ваш погляд на вайну зусім не супадае з афіцыйным?

— Так, гэта быў жэст. Выклік. Было крута, бо з аднаго боку, гэта абсалютна антываенны спектакль, з іншага, галоўны персанаж — нацыст. Гэта была магутная правакацыя, якую мы здзейснілі ў 2021 годзе.

— Ты кажаш, што ўсе твае п’есы пра Беларусь? А ў гэтым выпадку?

— Інсцэніроўку я пісаў пасля 2020 года, і тэма гвалту там гучыць. Акрамя таго, гэты сюжэт пра тое, як нацыста пераследуюць багіні помсты. Сумленне будзе ісці за табой да самага канца. І нават пасля яго.

Польскі кантэкст

— Наступная пераломная кропка — ты апынуўся ў Польшчы. Як гэта здарылася?

— У 2021 годзе, калі яшчэ працаваў у тэатры Багамолава, я падаў сваю п’есу, вельмі беларускую, на драматычны конкурс у польскі горад Быдгашч. П’еса патрапіла ў фінал, а старшынёй журы была Святлана Алексіевіч. І я выйграў гэты конкурс.

Тэатр горада Быдгашч запрасіў мяне на рэзідэнцыю як драматурга і рэжысёра, каб я напісаў і паставіў свой спектакль. І мы дамовіліся, што я буду рабіць гэта праз год. Такім чынам, я ведаў, што кастрычніку 2022-га паеду ў Польшчу рабіць спектакль. Але пачалася вайна, і я выехаў з Расіі.

Паставіў кропку ва ўзаемаадносінах з гэтай краінай.

— Канчаткова?

— Павінна прайсці вельмі шмат часу, каб этычна было там знаходзіцца. Бо ў першыя дні вайны мне здавалася, што тэатр павінен выйсці, як гэта было ў нас у 2020-м з Купалаўскім тэатрам і іншымі беларускімі калектывамі.

Я вярнуўся ў Беларусь і пачаў пісаць «F***ing in Brussels» для рэзідэнцыі ў Быдгашчы.

Напісаў, прыехаў туды працаваць над спектаклем, а мне прапанавалі застацца ў Польшчы і пачынаць адаптавацца да новай краіны.

Дзякуючы рэпетыцыям я вывучыў польскую мову.

Пазней рэжысёр Войцех Фаруга запрасіў у Дзяржаўны тэатр оперы як драматурга, і я працаваў над стварэннем лібрэта для оперы «María de Buenos Aires». Гэта быў мой першы досвед у оперным тэатры. «Emma» у Kammuna Warszawa — чацвёрты праект за гэты тэатральны сезон. Такога трыпу яшчэ не было ў маім жыцці.

Да таго ж тут я не толькі пішу, але і стаўлю спектаклі. У польскім тэатры гэта заахвочваецца. Такі новы досвед я атрымаў у спектаклі «F***ing in Brussels», дзе я і драматург, і рэжысёр.

Сцэна са спектакля «F***ing in Brussels» Фота: teatrpolski.

— Пра што гэты спектакль з такой правакатыўнай назвай?

— Я знаходзіўся ў крызісным стане пасля 2020 года ў Беларусі. Мы ж з атэістычнай краіны: у нас не распаўсюджана праваслаўе, як у Расіі, ці каталіцызм, як у Польшчы. У мяне была толькі адна вера, не ведаю, ці гэта вера майго пакалення, ці толькі мая, але я верыў у метафарычны Брусель, у метафарычны парламент, у Хельсінкскі камітэт, то-бок у нейкія еўрапейскія інстытуцыі, цэнтрам якіх з’яўляецца Брусель — такая Мекка.

Аднак у 2020 годзе, пасля гэтых хэштэгаў «Support Belarus» і гэтых сардэчкаў ад высокіх еўрапейскіх чыноўнікаў, пасля гэтай твітар-дыпламатыі ад «апосталаў» майго брусельскага храма я перастаў верыць увогуле.

Крызіс ідэй, крызіс веры, абсалютнае варварства. Мой спектакль пра гэты крызіс. Ён вельмі радыкальны. Умовы для арт-радыкалізму прапанаваў мне тэатр Быдгашча, і мне вельмі падабаецца, што тэатр, які знаходзіцца не ў сталіцы, уваходзіць у пяцёрку лепшых у краіне.

Тэатр у Быдгашчы зацвердзіў гэту тэму ў сакавіку 2022 года, дакладна ў той час, калі я не мог адкрыць у Польшчы банкаўскую картку, бо супрацоўнік адмовіў мне ў гэтым, убачыўшы мой пашпарт. Учора я быў ахвярай, а сёння стаў агрэсарам. А я не хацеў быць ні ахвярай, ні агрэсарам, не жадаў насіць ніякіх ярлыкоў. Усё сышлося ў адным эмацыйным пункце — і страта веры, і гэта твітар-дыпламатыя з псеўдападтрымкай, а апошнім момантам стала гэтая картка.

Сюжэт спектакля ў тым, што герой з Беларусі не можа адаптавацца ў Еўразвязе, не можа выйсці на той узровень, на якім знаходзіўся на радзіме, і крок за крокам пачынае вар’яцець. І таму рашаецца на перформанс. На ўсе свае грошы ён арандуе кватэру насупраць Еўрапарламенту ў Бруселі, заводзіць ЛГБТ-прыкладанне для знаёмстваў, у якім можна бачыць, за колькі метраў ад цябе знаходзіцца чалавек з тым жа прыкладаннем. І знаёміцца з людзьмі ў радыусе 100-200 метраў ад яго. І ўсе яны — супрацоўнікі Еўрапарламенту. І ён у гэтай кватэры іх гвалціць.

Атрымалася такая чорная палітычная камедыя. Я задаволены сваёй работай, бо нягледзячы на вострасацыяльнасць і чорны абсурдальны камізм, яна выйшла тонкай і пяшчотнай, з элементамі псіхадэлічнага кіно. Мне падабаецца змешваць розныя жанры, і тут я паспрабаваў сумясціць тонкі акварэльны псіхалагізм, вострую тэму і брутальны тэкст у адно.

— Беларусам зразумела ў чым тут нерв, а палякам?

— Ім таксама, яны гадоў 20 жылі з такімі ж праблемамі, калі ездзілі ў Еўропу на заробкі. А цяпер самі кажуць, што мы сталі еўрапейцамі, калі ў нас з’явіліся гастарбайтары.

Сцэна са спектакля «F***ing in Brussels» Фота: teatrpolski.

— Пра што твой новы спектакль «Emma», прэм’ера якога адбудзецца на наступным тыдні?

— Калі коратка, то пра заробкі на вайне, пра гандаль людзьмі з польска-беларускай граніцы. Крыху дакументальная гісторыя, якая паказвае працэс стварэння будаўнічага бізнесу, дзе выкарыстоўваецца праца ўцекачоў. Прывозяць уцекачоў, даюць ім працу, выратоўваць іх такім чынам і будуюць новую Еўропу іх рукамі. Галоўная гераіня — з Беларусі, яна закохваецца ў маладога паляка, якога спачатку хацела скарыстаць як перавозчыка людзей з мяжы на будоўлю. Аднак тым не менш яна ўсё роўна адпраўляе яго на мяжу, і ён пачынае ўлівацца ў гэтую справу, бо яна прыносіць грошы. А таксама ён прыдумвае арганізоўваць экскурсіі на вайну — такое сафары.

— На якую вайну?

— Я заўсёды ў сваіх работах працую з палітычнай метафарай і не люблю падрабязнага прагаворвання. Нават калі ў аснове спектакляў ёсць дакументальная база, заўсёды дадаю метафарычнасці. Вайна ідзе не толькі ва Украіне. Аднак у выніку герой памірае ў падляшска-беларускіх балотах.

— Калі ты пачаў расказваць, стала зразумела, што скончыцца гэта гісторыя трагічна.

— Ну канечне. Чым мне яшчэ падабаецца гэта работа: я сумясціў «Федру» і «Мамашу Кураж», якая таксама стварыла бізнес на вайне і страціла сваіх дзяцей. А «Федру» дадаў для пачуццёвага складніка. Для мяне Эмма — гэта Мамаша Кураж ХХІ стагоддзя.

— У якой культурнай традыцыі ты сябе бачыш у будучыні?

— У панеўрапейскай. Я не заспеў СССР, не належу да былой імперыі, таму адчуваю сябе чалавекам, які нарадзіўся на еўрапейскім кантыненце.

— Але ж усё роўна гэтая постсавецкая традыцыя сваімі шчупальцамі да цябе дацягвалася. І ты ад яе і збег. У Маскву!

— Масква — гэта культурны цэнтр. Нават цяпер засталася нейкім сваім культурным цэнтрам. Больш не інтэрнацыянальным. Слова «інтэрнацыянальны» яна надоўга страціла. Але беларускі кантэкст мне заўсёды быў важны. І ў Расіі, і тут, у Польшчы, усе мае героі — беларускія. Нават з польскімі акцёрамі і ў польскіх тэатрах — гэта ўсё роўна беларускія героі.

— Ці сочыш ты за беларускім тэатрам, ці ўжо адчуваеш сябе часткай польскага?

— У мяне свой шлях, я ні за кім не сачу адмыслова. Чую, ведаю. Як выжыць беларускаму тэатру, калі ў Мінск у Купалаўскі прыязджаюць акторы з Расіі? Я і ў кантэксце і па-за кантэкстам — у такой дзіўнай зоне. І мне падабаецца гэтая дзіўная зона, тое, што я не там і не тут. І гэта не перашкаджае мне развівацца прафесійна, творча, магчыма, гэта дае мне большыя магчымасці, таму што я ніколі не быў звязаны з беларускім тэатрам. Бо ёсць тэатральны пухір тут, у Польшчы, а ўнутры гэтага тэатральнага пухіра ёсць яшчэ маленькі пухір эмігранцкага тэатра.

Не магу сказаць, што з’яўляюся часткай беларускага тэатральнага кантэксту. Напэўна, я стаў часткай польскага кантэксту, у які ўплятаю свае беларускія коды.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram

Если вы нашли ошибку, пожалуйста, выделите фрагмент текста и нажмите Ctrl+Enter.

🔥 Поддержите Reform.news донатом!