«Нам трэба нешта большае, чым працэс дэкаланізацыі»: ва Украіне разважаюць пра вяртанне культурных каштоўнасцей

Ва Украіне ідуць ваенныя дзеянні, і іх ахвярамі становяцца не толькі людзі, але і аб’екты культурнай спадчыны – будынкі разбураюцца, культурныя каштоўнасці актыўна вывозяцца на тэрыторыю Расіі з захопленых тэрыторый.

Аднак ужо цяпер, падчас ваенных дзеянняў, культурныя дзеячы і музейныя работнікі разважаюць не толькі пра ахову артэфактаў падчас бамбёжак ці пра аблічбаванне рэдкіх выданняў, але і пра тое, на якіх прававых падставах давядзецца вяртаць культурныя аб’екты пасля вайны.

Менавіта гэтыя пытанні былі закрануты ў гутарцы для «Суспільне культура», у якой паўдзельнічалі экс-дырэктарка Бахчысарайскага гісторыка-культурнага запаведніка Эльміра Аблялімава, крэатыўная дырэктарка Украінскага інстытута Таццяна Філеўская і журналістка, аўтарка падкаста «Культурны трыбунал» Яна Супароўская.

Пераказалі для вас ключавыя моманты, бо многае з гэтай гутаркі здаецца актуальным і для нас.

Вобраз будучыні

Як пакінуць постімперскую спадчыну ў мінулым і пачаць будаваць новыя дэмакратычныя інстытуты? «Для гэтага ў тым ліку патрэбна якасная адукацыя — журналісцкая, мастацтвазнаўчая, літаральна ва ўсіх галінах», – падсумоўвае свае разважанні Таццяна Філеўская.

Вельмі моцна ўражвае імкненне ўкраінскіх экспертаў выбудаваць вобраз будучыні падчас вайны.

Мала вярнуць каштоўнасці – трэба працаваць над іх вяртаннем у галовах людзей, выбудоўваючы новую сістэму каардынат.

У любым выпадку пасля любой вайны на радзіму вяртаецца менш, чым было вывезена. Калі няма фізічнага доступу, дастаткова віртуальнага, як, напрыклад, немагчыма вярнуць канстытуцыю Піліпа Орліка, але можна працягваць яе вывучаць.

Іншая справа, што людзям для іх самаідэнтыфікацыі патрэбны матэрыяльныя арыенціры, таму важна доўжыць змаганне за ўласную спадчыну.

Апеляцыя да міжнароднага права

Эльміра Аблялімава расказвае, што па стане на 2014 год дзяржаўныя органы Украіны не мелі пераліку аб’ектаў культурнай спадчыны, якія засталіся ў Крыме.

«Трэба пачаць са складання поўнага пераліку аб’ектаў культурнай спадчыны, культурных каштоўнасцей, якія засталіся на акупаваных тэрыторыях. Па-другое, варта актыўна прасоўваць гэтую тэму на міжнародных пляцоўках. Нашым ледзь не адзіным інструментам на сёння з’яўляюцца менавіта міжнародныя дамовы, міжнародныя канвенцыі і міжнароднае права», – расказвае экспертка.

Эльміра Аблялімава паведаміла, што Крымскім інстытутам стратэгічных даследаванняў, эксперткай якога яна з’яўляецца, выяўлена вялікая колькасць дзеянняў з боку акупантаў, якія вызначаны ў міжнародным праве і класіфікуюцца як парушэнні супраць культурных каштоўнасцяў.

Першае парушэнне – гэта прысваенне аб’ектаў культуры і культурных каштоўнасцяў.

Другое парушэнне – незаконныя археалагічныя даследаванні.

Трэцяе парушэнне – перамяшчэнне музейных прадметаў з тэрыторыі Крыма ці з акупаваных тэрыторый на тэрыторыю Расіі, гэта тычыцца і Данецка, і Луганска, калі прадметы вывозіліся на тэрыторыю Расіі пад выглядам экспанавання на выставах, рэстаўрацыі і т. п., а потым не вярталіся ў свае музеі.

Яшчэ адно парушэнне – мадыфікацыя аб’ектаў нерухомай культурнай спадчыны. Гаворка найперш ідзе аб так званай «рэстаўрацыі», якая прыводзіць да страты сапраўднасці.

Як прымусіць Расію вярнуць артэфакты?

Яна Супароўская, журналістка і аўтарка подкаста «Культурны трыбунал», запытвае: «Што рабіць пасля нашай перамогі ў міжнародных судах, як прымусіць Расію вярнуць мастацкія творы? Асабіста я аб такіх механізмах і рычагах уплыву не ведаю. На сёння мы бачым, што Расія не прытрымліваецца міжнароднага права ні ў адной са сфер. Вядома, гэта не значыць, што варта замарозіць працу і не выконваць яе тут і цяпер. Менавіта таму сёння крытычным з’яўляецца дакументаванне і публічнае асвятленне кейсаў разбурэння і іншых злачынстваў у дачыненні да нашай культурнай спадчыны».

Ёсць патрэба ў спецыяльным інстытуце па пытаннях вяртання каштоўнасцей

З тых часоў, як Расія пачала існаваць як імперыя, пачаліся крадзяжы на тэрыторыі Украіны. «Усе гэтыя прадметы і творы былі вывезены з Украіны па розных прычынах, – расказвае Яна Супароўская, – але галоўнае: яны аселі на тэрыторыі Расіі. Таму я лічу, што мы маем патрэбу ў нейкім спецыялізаваным органе, які б займаўся рэстытуцыяй таго ўсяго, што ў нас было забрана. Дарэчы, у нас у гісторыі ўжо былі спробы стварэння такіх органаў. Напрыклад, у 1920-х — 1930-х гадах у часы УНР была створана археалагічная камісія, якая працавала таксама і над вяртаннем работ з Эрмітажа, і нешта ўдалося вярнуць. Але вельмі хутка гэтая камісія перастала існаваць. Яшчэ адна спроба стварэння падобнага органа ўзнікла ў 1990-я гады, але таксама праіснавала нядоўга. Гэта значыць спробы стварэння такіх інстытутаў былі, але яны не сталі моцнымі інстытутамі».

Ці была Украіна аб’ектам каланізацыі?

«У адрозненне ад брытанскіх музеяў, – працягвае Яна Супароўская, – якія таксама вывезлі вельмі шмат са сваіх калоній, Расія піша, што гэта менавіта частка іх спадчыны. Брытанскія музеі не паказваюць, што рэчы Егіпта ці Індыі належаць да іх культуры. Красамоўных прыкладаў прысваення Расіяй нашых каштоўнасцей вельмі шмат. І, па-мойму, гэта вяршыня цынізму«.

«Калі мы гаворым пра вяртанне, – далучаецца Эльміра Аблялімава, – то гэта Канвенцыя 1970 года, у якой зафіксавана, што прававыя падставы для прад’яўлення або рэстытуцыі ўзнікаюць або ў сувязі з каланіяльнай або замежнай акупацыяй (вяртанне), альбо з незаконным прысваеннем (рэстытуцыя). Але ўсё гэта трэба даказваць.

Калі гаворка ідзе аб акупацыі, то гэта адзін сцэнар. Але калі апелюем да каланіяльнай гісторыі, то гэта іншая гісторыя, і на самай справе сёння нават у нашым прафесійным коле існуюць дыскусіі адносна гэтага: ці была Украіна аб’ектам каланізацыі, ці была яна аб’ектам каланізатарства, ці яна была часткай імперыі і сама ўбірала ў сябе ўсё добрае і дрэннае? Па-другое, існуе пэўнае спаборніцтва, на маю думку, сярод краін з каланіяльным мінулым: не ўсе міжнародныя эксперты таксама прызнаюць гэты факт у дачыненні да Украіны”.

«Украіна не была класічнай калоніяй, – пацвярджае Таццяна Філеўская, – як і Расія не была класічнай імперыяй – у сэнсе заходнееўрапейскай крытыкі«.

Red List

На афіцыйных сайтах міжнароднай музейнай супольнасці ICOM апублікаваны ўкраінскі рэд-ліст – гэта спіс страчанай, вывезенай культурнай спадчыны. Па гэтым спісе можна звяраць закупкі і новыя набыцці, і гэта з’яўляецца часткай крымінальных расследаванняў. У яго ўвайшлі рэчы, скрадзеныя і вывезеныя з пачатку акупацыі і анексіі, то-бок з вясны 2014 года.

Таццяна Філеўская расказвае: «Калі мы сёння гаворым з нашымі міжнароднымі калегамі, калі прыходзім да іх у музеі, гаворка ідзе перш за ўсё аб endangered cultural heritage, гэта значыць аб культурнай спадчыне. Гэта заўсёды адна і тая ж сітуацыя: нам кажуць, што ў нас страшна, і прапануюць упаковачныя матэрыялы, прапануюць даць нам майстар-класы або воркшопы па захаванні спадчыны. Але калі мы прыходзім і кажам, што маем досвед з 2014 года і пачынаем пералічваць зробленае, яны дзівяцца.

Сёння мы вельмі суб’ектныя і моцныя ў гэтай размове, а нашы прамовы гучаць аргументавана. Таму што мы прыходзім не як тыя, хто не разумее сітуацыю, а як тыя, хто бачыць праблему і працуе над яе рашэннем. Больш за тое, мы самі ведаем, як нам дапамагчы ў розных аспектах».

***
І яшчэ адну выснову зрабілі эксперткі, што адгукаецца нам найбольш: «Калі пачаць па-сапраўднаму спазнаваць украінскую культуру, становіцца зразумелым, што яна ні вялікая, ні маленькая. Яна дастатковая».

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram