«Гэты сон першымі пабачылі эўрапейскім ранкам айцы БНР»: (не)паспяховы праект першай нацыянальнай дзяржавы і лёсы культуры

105 гадоў таму назад, 25 сакавіка 1918 года, была абвешчана незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі — першай беларускай нацыянальнай дзяржавы.

Яе галоўным кіраўнічым органам была Рада. Дзяржаўнай мовай — беларуская. Дзейнічала Часовая Канстытуцыя і інстытут грамадзянства (друкаваліся пашпарты грамадзяніна БНР), існавалі атрыбуты дзяржавы — дзяржаўная пячатка, сцяг і герб. Фармаваліся ўласныя ўзброеныя сілы.

Развівалася сістэма адукацыі і запачаткоўваліся культурніцкія інстытуцыі. Выдаваліся беларускія кнігі, часопісы і газеты.

Аднак у снежні 1918 года на тэрыторыю Беларусi зайшлі войскі Чырвонай Армiі, і ўрад БНР быў вымушаны эміграваць. У 1919-м з’яўляецца ўжо Савецкая Беларусь, з зусім іншай ідэалогіяй і іншай культурнай палітыкай.

Кім бы мы былі, калі б гісторыя склалася інакш, можна часткова ўявіць на прыкладзе нашых суседзяў — Польшчы ці Літвы, якія здолелі тады ўтрымаць незалежнасць да Другой сусветнай вайны…

Аднак ці прайграла БНР як культурны праект?

З нагоды Дня Волі Reform.by звярнуўся да экспертаў, каб знайсці адказ на пытанне: «Якім чынам параза нацыянальнага праекта БНР адбілася на далейшым развіцці беларускай культуры?».

«Казаць пра поўную паразу БНР на ніве змагання за нацыянальную беларускую культуру не даводзіцца»

Павел Баркоўскі, філосаф:

— Калі гаворка ідзе пра палітычную паразу, то так, БНР як дзяржава так і не здолела ўсталяваць сваю ўладу на беларускай зямлі, калі ж гаворка ідзе шырэй — пра ўплыў тых падзей на пазнейшую гісторыю і культуру Беларусі, то можна без перабольшання адзначыць, што заснаванне нацыянальнай беларускай дзяржавы ў пераломны момант пачатку 1918 года дало гарантыі пазнейшага свабоднага развіцця беларускай культуры — нават за савецкімі часамі. Нацыянальны-культурны ўздым, які беларусы перажылі, пачынаючы з самага пачатку ХХ стагоддзя, сам па сабе быў вельмі моцным штуршком да развіцця мовы і культуры, які спарадзіў вялікую цікавасць да нацыянальных каранёў у многіх прадстаўнікоў народа і абумовіў з’яўленне вялікай колькасці нацыянальна ангажаваных дзеячаў культуры, адукацыі, навукі, а таксама палітыкаў і грамадскіх актывістаў.

Але менавіта пры БНР атрымалі свой старт як нацыянальныя ўстановы адукацыі і культуры: Мінскі беларускі педагагічны інстытут (сёння БДПУ імя М. Танка) і Мінская вышэйшая музычная школа (пазней кансерваторыя), таксама вялася падрыхтоўчая праца па стварэнні першага беларускага ўніверсітэта, які потым быў заснаваны як БДУ.

За часамі БНР функцыянавала Свіслацкая беларуская настаўніцкая семінарыя як адлюстраванне агульнай устаноўкі на неабходнасць падрыхтоўкі якасна новых кадраў для беларускай адукацыі.

Многія дзеячы часоў БНР пасля далучыліся да разгортвання праграмы нацыянальнага адраджэння ў савецкай дзяржаве, увайшлі ў склад важнага нацыянальнага навуковага і адукацыйна-асветніцкага цэнтра – Інстытута беларускай культуры.

Таму казаць пра поўную паразу БНР на ніве змагання за нацыянальную беларускую культуру не даводзіцца. Наадварот, мы бачым адзнакі яе перамогі скрозь наступныя гады, нягледзячы на палітычны і культурны ціск з Усходу, паслядоўную і масавую русіфікацыю насельніцтва Беларусі.

«Культуры патрэбныя міты, культуры патрэбнае апірышча ў мінулым. І БНР — прыгожы вобраз»

Альгерд Бахарэвіч, пісьменнік, перакладчык:

— Я не лічу, што БНР як нацыянальны праект пацярпела поўную паразу. Так, палітычныя мэты не былі дасягнутыя, але, наколькі можна меркаваць з ХХІ стагодзьдзя, бяз БНР сапраўды не было б БССР. Наогул, у гісторыі можна знайсьці вельмі мала такіх нацыянальных праектаў, мэты якіх былі дасягнутыя на сто працэнтаў.

Спроба стварэньня БНР паказала маскоўскай бальшавіцкай уладзе і яе беларускім прыхільнікам, што нельга ігнараваць “беларускае пытаньне”, што сярод беларусаў ёсьць запыт на пэўную аўтаномію і лепш будзе яе ім даць у выглядзе Літбелу ці БССР. Таму беларусізацыя 1920-х, культурныя здабыткі Савецкай Беларусі, дакляраваньне курсу на разьвіцьцё мовы і культуру, пазыцыянаваньне БССР як першай беларускай дзяржавы — гэта, у пэўнай ступені, наступствы абвяшчэньня БНР у 1918-м.

Саветы не прызнавалі незалежнасьць Беларусі, але пасьля разгрому БНР яны вырашылі прыручыць беларусаў, стварыўшы замест БНР беларускую квазідзяржаву.

Так што калі глядзець гістарычна, БНР паўплывала на нашу культуру і гісторыю на сто гадоў наперад. БНР у экзылі захоўвала ідэю іншай, незалежнай Беларусі, і незалежнай беларускай культуры.

Практычна сто гадоў беларуская культура сьніла гэты сон — той, які першымі пабачылі эўрапейскім ранкам айцы БНР.

Культуры патрэбныя папярэднікі, культуры патрэбныя міты, культуры патрэбнае апірышча ў мінулым. І БНР — прыгожы вобраз.

Вядома, БНР сёньня ідэалізаваць ня варта. Сапраўднай дзяржавай яна так і не зрабілася. Для стварэньня БНР была беларуская воля, але не было ніякіх перадумоваў для яе падтрымкі з боку магутных дзяржаваў тагачаснага сьвету. За нас ніхто не заступіўся. Але спроба была — а кожная спроба лепшая за пасыўнасьць.

Я пісаў у сваіх эсэ, што бачу сьвята 25 сакавіка як такі сабе беларускі Дзень Сьвятога Патрыка. Дзень, які аб’ядноўвае ўсіх беларусаў і тых, хто нас падтрымлівае і разумее. То-бок сьвята вольнай беларускай культуры ва ўсіх яе праявах.

«Гэта была першая спроба фармавання беларускай палітычнай суб’ектнасці, і яна давала ўсім — і палітыкам, і культурнікам — нейкі грунт пад нагамі»

Ганна Севярынец, пісьменніца, даследчыца беларускай літаратуры:

— Калі разважаць пра культуру ці пра гісторыю беларускай дзяржаўнасці, то мы не можам казаць аб паразе праекта БНР, а можам казаць пра ўплыў. Усё ж гэта была першая спроба фармавання беларускай палітычнай суб’ектнасці, і яна давала ўсім — і палітыкам, і культурнікам — нейкі грунт пад нагамі. Вядома, што Міхась Чарот, калі знаходзіўся ў паездцы ў Чэхіі ад імя савецкай улады, у прыватнай гутарцы казаў былым дзеячам БНР: «Пакуль вы ёсць тут, то і нам там лягчэй». Мне падаецца, гэта — найважнейшае.

Што ж тычыцца нейкіх матэрыяльных слядоў у беларускай культуры савецкага ўзору, то і дзеячы БНР, і падзеі, звязаныя з БНР, трактаваліся, канечне, як спроба паноў і капіталістаў захапіць уладу у Беларусі, і выпадаў на адрас БНР у савецкіх паэтаў і пісьменнікаў дваццатых больш чым дастаткова. Асабліва даставалася Булак-Балаховічу (і было за што, давайце не будзем закрываць вочы на гістарычныя факты).

Пры гэтым, напрыклад, у савецкім часопісе «Полымя» за 1926 год друкуецца верш «Сакавік», у якім я следам за Антонам Адамовічам бачу выразныя алюзіі на абвяшчэнне БНР, і аўтарка ягоная пад псеўданімам «Хмарка» — цалкам сабе беларуская савецкая грамадзянка. Думаю, сама ідэя абвяшчэння беларускай дзяржавы, безумоўна, не магла не вабіць літаратараў і ў БССР. А ўжо яе ўвасабленне — з перамовамі з кайзераўскай Германіяй альбо дзейнасцю ваенізаваных фармаванняў — канечне, шмат для каго з тых, хто пайшоў за Саветамі, было непрымальным.

Такім жа чынам гэтае пытанне адбілася і ў міжваеннай літаратуры. Калі канкрэтна параіць нейкія тэксты, дзе след БНР будзе відавочным — гэта, напрыклад, паэма Алеся Дудара «Слуцк», ягоная ж нізка «Палескія ночы», паэма Андрэя Александровіча «Цені на сонцы».

У сучаснай літаратуры варта ўспомніць архіўны раман Сяргея Шупы «Падарожжа ў БНР».

Дарэчы, у пратаколах допытаў па справе 1937 года рукой следчага запісана шмат ухвальных словаў Беларускай Народнай Рэспубліцы. Якія з іх прыдумаў следчы, а якія і сапраўды гаварыліся літаратарамі паміж сабой — вялікае пытанне.

«Дзве гэтыя культуры канчаткова да гэтага часу так і не сустрэліся»

Цімафей Акудовіч, гісторык, культурніцкі менеджар, прадстаўнік Беларускай рады культуры:

— Адсутнасць беларускай дзяржаўнасці відавочна моцна паўплывала на развіццё беларускай культуры.

Найперш гэта праявілася ў тым, што беларуская культура пачала развівацца на савецкім трэку. Творы, сімвалы, сэнсы… Усё гэта фармавалася ў БССР на сур’ёзным дзяржаўным узроўні. А пасля 1937 года і гэта было знішчана і перафарматавана яшчэ раз у больш лубочны варыянт…

Беларуская культура па-за межамі БССР таксама зведала прэсінг. Пры гэтым можам сказаць, што там яна развівалася больш натуральна. Але адсутнасць сталай падтрымкі моцна змяншала маштаб гэтай з’явы.

І дзве гэтыя культуры канчаткова да гэтага часу так і не сустрэліся.

«Прывід БНР не даваў спакою савецкім ідэолагам і прапагандыстам»

Таццяна Астроўская, гісторык, навуковая супрацоўніца Інстытута гістарычных даследаванняў Усходне-Цэнтральнай Еўропы імя І. Г. Гердэра:

— Я б хацела трошкі перайначыць пытанне і звярнуць увагу на тое, якім чынам, нягледзячы на сваю паразу, палітычны праект БНР уплываў на культуру Беларусі, і найперш у часы позняга сацыялізму, перыяду які, падавалася, меў найменшае да БНР дачыненне. Вядома, што пасля сканчэння Другой сусветнай вайны і нават у “ціхія” гады брэжнеўскага застою абвінавачанне ў “нацыяналізме” было небяспечным.

І небяспечным яно было не толькі для “вінаватых”, але і для саміх абвінаваўцаў.

Настолькі небяспечным рабіла яго менавіта вельмі кароткае, але ўсё ж фактычнае існаванне БНР як палітычнай фармацыі, што была радыкальным канкурэнтам праекта сацыялістычнай дзяржавы, канкурэнтам, з якім самым жорсткім чынам трэба было змагацца.

Бо калі ўжо была аднойчы абвешчаная несавецкая беларуская дзяржава, то існавала небяспека, няхай і вельмі прывідная, што гісторыя можа паўтарыцца.

Такім чынам, прывід БНР не даваў спакою савецкім ідэолагам і прапагандыстам. Тым больш, што эміграцыя актыўна падтрымлівала (але, зразумела, і міфалагізавала) памяць пра БНР. І таму на пісьменнікаў, мастакоў, гісторыкаў, якія хоць нейкім чынам адважваліся намякнуць на пераемнасць, вялося сапраўднае паляванне.

Тут успамінаецца жорсткі пераслед у сталінскія часы Ларысы Геніюш, што была сакратаркай БНР, і справа “Акадэмічнага асяродку” ў 1970-я, і лютыя нападкі на “нацыяналізм” у савецкім беларускім афіцыйным друку, якія працягваліся да самага апошняга дня існавання Савецкай дзяржавы.

У той жа час, менавіта гістарычная пераемнасць з несавецкімі формамі дзяржаўнасці была адной з найважнейшых крыніц, з якіх жывілася іншадумства ў Савецкай Беларусі і праз якую рэалізацыя новага праекта нацыянальнай дзяржавы наогул стала магчымай.

Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram