Фота: Антон Туркоў.
«Я ніколі не любіў беларускае кіно, мне яно заўсёды падавалася нейкім сумным, нецікавым, правінцыйным і бляклым», — прызнаецца Максім Жбанкоў, аўтар YouTube-шоу «ШокінгКульт» і… «Сто год белкіно», праекта, акурат прысвечанага гісторыі беларускага кінематографа. Сёння на «ютубах краіны» выйшаў фінальны выпуск вялікай серыі, якая прапаноўвае паглядзець на неўлюбёны і нецікавы для кагосьці кінематограф новымі вачыма.
«Мой праект — пра тое, як цягам гэтых ста гадоў беларускае кіно паступова развучаецца быць залежным», — распавядае пра канцэптуальную рамку свайго цыклу кінакрытык і культуролаг. І дадае, што для яго відавочна: актуальны незалежны беларускі кінематограф не стаўся бы канчаткова вольным, калі б не падзеі 2020 года і эміграцыя, якая прымусіла беларускіх аўтараў асмеліцца на тое, на што яны б раней не асмеліліся.
Куды прыйшоў беларускі кінематограф і беларуская (кіна)супольнасць напярэдадні стагоддзя белкіно? Ад якіх прыкмет мы пазбавіліся і што набылі? І ці чакае наша кіно той самы «хэпі энд»? Паспрабавалі расставіць кропкі над «і» ў гэтых пытаннях з адным з найвядомейшых беларускіх культурных аналітыкаў.
— Максім, вы любіце беларускае кіно?
— Шчыра кажучы, ніколі не любіў. Мне заўжды яно падавалася такім манатонным абы-што ў адрозненне ад Галівуду ці таго ж Балівуду. Мне заўсёды падавалася, што беларускаму кіно не хапае жыцця, інтрыгі, авантуры. На маёй мапе існавання, там, дзе былі рок-н-рол, андэрграўнд, прагрэсіўная літаратура і іншае, гэта ўсё папросту ніяк не змяшчалася. Ні на адну палічку гэта нельга было пакласці. Іншае было цікавейшым.
— Тады як так сталася, што вы зрабілі праект пра гісторыю беларускага кіно?
— Таму што мне падкінуў гэту ідэю Арцём Лобач, мой паплечнік і калега. Першай рэакцыяй на гэту прапанову было адмаўленне: «Навошта мы будзем выдумляць тое, чаго няма? Хто гэта будзе глядзець?». Потым мяне турбаваў фармат пятнаццаціхвілінных выпускаў…
— А потым?
— А потым я прыдумаў цікавы ход. Я вырашыў, што мы будзем казаць пра самавызначэнне нацыі, пра экраннае развіццё самасвядомасці, калі хочаце. Пра тое, як праз кіно нацыя прыходзіла да самаразумення, можа, у не надта вытанчаных формах, можа, не зусім звышінтэлектуальна і звышавантурна. Але гэта быў такі, я б сказаў, пакутніцкі шлях да сябе. Кіно як адлюстраванне недарэчнасці нашага мыслення саміх сябе, нейкай катастрафічнасці свядомасці. Магчыма, часам камфармісцкія нейкія рэчы, паразы. І вось тады гэта ўсё склалася ў агульны патэрн: развіццё экраннай культуры ў пошуках нацыянальнай ідэнтычнасці. Калі я, нарэшце, разабраўся як з гэтым быць, то пачаў збіраць стужкі. Не самыя лепшыя, а самыя паказальныя, самыя трэндавыя. І тады ўсё склалася ў гісторыю. У тым ліку, гісторыю маёй любові да белкіно, у якой ёсць месца і роспачы, і іроніі, і расчараванню, і цынізму, і абсалютнай апантанасці і захапленню тым, што адбываецца ў ім зараз.
— Я заўважыла, што ў вашым цыкле фігуруюць не толькі прызнаныя карціны, а фільмы, скажам так, працэсуальныя, шараговыя. Прыкладам, такая стужка як «Бацька» (1971) Барыса Сцяпанава.
— Акурат у гэтым быў цымус: мы не хацелі працаваць з відавочным. Мне хацелася распавесці пра беларускае кіно так, як ніхто ніколі пра яго не казаў.
Варта ведаць пра недарэчнасці, паразы, пра камфармісцкія рэчы, цэнзурныя забароны. Пра страчанае кіно, якое насамрэч было не страчаным. Пра наш няздзейснены беларускі авангард, пра няздзейснены і незаўважаны беларускі андэграўнд. Вымярэнняў беларускага кіно шмат. Самае істотнае, што трэба было мне зразумець, што белкіно — гэта не «Беларусьфільм». Гэта перадусім асабістыя прыгоды аўтараў, тое, што яны ў свой час і ў сваёй культурніцкай і сацыяльна-палітычнай сітуацыі змаглі зрабіць — магчыма, насуперак абставінам, а магчыма, дзякуючы ім.
Фактычна, гэта гісторыя абуджэння экраннай свядомасці.
— Максім, калі мы кажам пра сацыяльна-палітычны кантэкст і пераасэнсаванне беларускага кіно, вам не падалося, што наша кіно нараджалася — я зараз кажу пра савецкі перыяд — увесь час амаль насуперак, у нейкіх кампрамісах і цэнзурных абмежаваннях? Калі аўтару былі дадзены літаральна некалькі тэмаў, на якія ён мог здымаць кіно, і ўсё, што заставалася гэтаму аўтару, — гэта сыход у форму і яе пошук як пэўная праява свабоды. Тут я магу ўзгадаць таго ж Валерыя Рубінчыка…
— На мой погляд, ён маньерыст…
— Так, які вельмі любіў Федерыка Феліні.
— Не ведаю. Я пра гэта думаю крыху інакш.
З аднаго боку, сапраўды, вы маеце рацыю, у кожны гістарычны перыяд існаваў свой спіс пажаданых тэм, свая сістэма дазволеных акцэнтаў, нават свая стылістыка. Гэта было тое, што можна назваць дзяржаўнай экраннай палітыкай. Калі «Беларусьфільм» быў манапалістам на экранную працу, выбару не было — трэба было прымаць гэтую гульню. І ў межах гэтай гульні шукаць тое, дзе ты як аўтар можаш не страціць годнасць і захаваць сваю стылістыку, выказаўшыся на не вельмі блізкую табе тэму. Але мне падаецца, што тут ёсць таксама іншае вымярэнне. Я думаю, што ў беларускім кіно цягам гэтых ста гадоў усё ж такі прысутнічала некалькі лінеек, некалькіх харэаграфій аўтарскага руху.
— Якія?
— Першая — канфармісцкія стратэгіі. Калі ты цалкам прымаеш правілы гульні, атрымліваеш дзяржзамовы, «жывеш доўга і шчасліва». І робіш фільмы, якія нікому не патрэбны, акрамя тых, хто гатовы аддаць за іх грошы.
Другая — стратэгія ўцёкаў. Калі чалавек сыходзіў у нейтральную тэму, у мінулую гістарычную эпоху, у нейкую штучную ці відавочна бяспечную прастору, у якой было магчыма спакойна займацца сваёй справай. Валерый Рубінчык тут для мяне — узорны ўцякач. Гэта чалавек, які ў межах савецкай сістэмы спрабаваў займацца сваёй харэаграфіяй, сваімі «Восем з паловай», сваімі маленькімі «фелінчыкамі». Але ў гэтай сітуацыі ўсё робіцца безнадзейна другасным. Менавіта таму, што ўвесь час жывеш з аглядкай на Феліні.
Адна з вельмі сур’ёзных і адметных рысаў беларускага кіно — дэманстратыўная правінцыйнасць. Калі нашы маленькія «фелінчыкі» страшэнна пакутуюць з-за таго, што яны маленькія. І хочуць скокнуць вышэй, каб дацягнуцца да вялікага Феліні, а не зразумець, што гэтага не трэба. Што ў той меры, у якой мы прызнаем сябе залежнымі ад хай сабе прыўкрасных чужых кінастылістык, мы аўтаматычна робімся маленькімі.
І для мяне гісторыя белкіно — гэта яшчэ й гісторыя пра тое, як з цягам часу, асабліва ў апошнія дзесяцігоддзі, мы пачынаем развучвацца быць маленькімі. Пачынаем быць высокімі і моцнымі.
Пачыналася гэта ўсё са смешнага хуліганства «Навінак», з непаўторнай дзёрзкасці «Акупацыі. Містэрыі» Андрэя Кудзіненкі, каб зараз перайсці ў тое, што мы маем.
— А што мы зараз маем?
— Надзвычай цікавую сітуацыю. Зараз фактычна мы маем мноства нахабных маладых беларускіх кінарэжысёраў еўрапейскай якасці: Андрэй Кашперскі (серыял «Працэсы»), Мікіта Лаўрэцкі («Спатканне ў Менску», «Сашына пекла», «Беларускі псіхапат»), Максім Швед («Чыстае мастацтва», «Маршрут перабудаваны»), Дар’я Жук («Крышталь»). Я да іх стаўлюся, як заўсёды, вельмі крытычна. Але мяне натхняе гэтая маладая хеўра, якая паўстала ў тых абставінах, калі яе нібыта не мусіла быць. Гэта неверагодна прыгожа. І страшэнна цікава. І вось гэта — акурат трэцяя стратэгія. Партызанская.
Падсумую: першай была камфармізм, другая — уцёкі, трэцяя — партызанства. І менавіта яно, як мне падаецца, бліжэй за ўсё таму разуменню творчай працы, якое распаўсюджана ў прынцыпе ў еўрапейскім, і ў глабальным кантэксце. Калі чалавек мае права на нязгоду, на самастойны рух наперад. Як гэта зараз робяць, скажам, Мікіта Лаўрэцкі — ці Дар’я Жук, як ні дзіўна. Падаецца, што гэта цалкам розныя аўтары, але яны маюць агульны падыход да рэчаў: гэта культура нязгоды, культура драйву, культура аўтарскага нахабства. У гэтай сітуацыі чалавек робіцца, з аднаго боку, вельмі нязручным, а з другога, — абсалютна свабодным. Ён мінімальна залежыць ад нейкіх інстытуцый.
У пэўны перыяд, асабліва за савецкім часам, гэтая адсутнасць залежнасці ад інстытуцый успрымалася як драма, як трагедыя. Калі чалавека трэба было прыбраць з «Беларусьфільма», яго прыбіралі — і ўсё, творца знікаў. Як і яго кіно. А зараз? Паспрабуйце так прыбраць, напрыклад, Андрэя Кашперскага — мне падаецца, нічога не атрымаецца. Бо Кашперскі — самадастатковая баявая адзінка. Ён сам сабе ўніверсальны жаўнер. І гэта самае цікавае: сёння ў нас абсалютна іншыя правілы гульні.
Цягам гэтых ста гадоў беларускае кіно паступова гадуе незалежнасць. Вельмі цікава адсочваць гэты працэс — я пакуль не сустракаў падобнага падыходу да гісторыі белкіно. Мы паказваем, што ўсе гэтыя сённяшнія маладыя шаленцы — адтуль, яны з той гісторыі, яны існуюць дзякуючы таму, што ўсё гэта адбылося ў пяцідзясятых, шасцідзясятых, васьмідзясятых. Дзякуючы таму, што былі і Валянцін Вінаградаў, і Валерый Рубінчык, і Андрэй Кудзіненка, і «Навінкі» — усё гэта працавала на тое, каб сённяшняя генерацыя адбылася як падзея. Сто гадоў белкіно фактычна — прадмова да наяўнага стану рэчаў. Які, натуральна, не гарантуе поспеху.
— Максім, адзначу, што ў гэтым вызваленні свядомасці сыграла сваю ролю і лічбавая эпоха. Калі аўтару стала не патрэбнае дзесяцікілаграмовае абсталяванне, каб здымаць кіно. Калі ты можаш самастойна напісаць сцэнар, запрасіць сяброў і пачаць здымаць…
— …на тэлефончык. Усе слушна.
— Але заўважу, што той уздым у незалежным белкіно, які назіраўся ў 2010-х з прыходам «лічбы» ўжо трансфармаўся ў нешта іншае. Можам канстатаваць, што шмат хто з тых аўтараў, якія «стрэлілі» ў 2010-х, усё больш і больш уліваюцца ў кінаіндустрыі замежных краін. Ці можна тады казаць у такім выпадку пра беларускае кіно?
— І дзякуй Богу, што ўліваюцца! Гэта абсалютна нармальна. Бо, скажам шчыра, у нас зараз няма сваёй кінавытворчасці. У нас няма свайго пракату, свайго разгорнутага інстытута крытыкі. Фактычна беларускае кіно зараз можа існаваць толькі ў фармаце міжнародных калабарацый. Яно магчымае толькі па-за межамі Беларусі.
Раней мы ўсе плакалі: «Няшчасныя эмігранцікі, вой, як яны перажывуць развітанне з радзімай?». А сёння гэта ўжо не выглядае так, як літаральна колькі гадоў таму. Калі я магу з Нью-Ёрка патэлефанаваць, умоўна, маме ў Мачулішчы, калі магу правесці відэаканферэнцыю, дзе ў мяне адзін калега з Гамбурга, іншы з Рыма, усё не выглядае такім драматычным.
Так, мы зараз раскіданыя па свеце, і гэта вельмі моцная падстава да зусім іншых суадносін, зусім іншых мадэляў існавання. Але сённяшняя беларуская мабільнасць, беларуская эміграцыя — ужо не трагедыя. Гэта хутчэй пашырэнне поля магчымасцяў. То-бок наша ідэнтычнасць паспяхова выходзіць на сусветную глабальную арбіту. Пакідае межы нашай краіны. І гэта абсалютна натуральна. Так, зрэшты, было і раней. Чамусьці ніхто не пытаецца, а чый, напрыклад, Раман Паланскі? Мілаш Форман? Кшыштаф Занусі? Няма такога пытання, бо яны пазбягаюць лакальнай прывязкі менавіта праз здольнасць мець міжнародную вагу.
— А вы паспрабуйце скажыце палякам, што Кшыштаф Занусі — не польскі рэжысёр…
— А навошта мне гэта казаць? Вось беларуская амерыканка рэжысёрка «Крышталя» Дар’я Жук — хто яна? Беларуска ці ўсё ж амерыканка? Я лічу, што яна — чалавек нашага досведу і паходжання, чалавек, у ментальнасці якога зашыты вельмі моцныя, пазнавальныя нашы рэчы. І тое, што Дар’я на гэтай падставе робіць прадукт міжнароднай якасці — гэта наша перамога, наш здабытак. Якая розніца, які ў яе хатні адрас?
Я лічу, што прымусовая, часам драматычная, страта нашай правінцыйнай лакальнай прапіскі — гэта плюс. Я абсалютна ўпэўнены, што той самы Андрэй Кашперскі не быў бы здольны рабіць тое, што ён зараз робіць, калі б застаўся ў Беларусі. Я думаю, што гэта вельмі моцны шанц, моцная перспектыва. І каб гэтую перспектыву атрымаць, трэба сысці з дому. Трэба пакінуць хату, бо ў хаце жыцця ўжо няма.
— У бок тых, хто зараз у Беларусі, гэта гучыць крыху крыўдна. Творцы ў Беларусі, упэўнена, зараз здымаюць таксама.
— Я стаўлюся да гэтага партызанскага руху з павагай, але слухайце, гэта не ёсць культурніцкая з’ява. Гэта не ёсць публічнай падзеяй. Вядома, я ніколі не буду папракаць таго, хто зараз здымае сваё патаемнае кіно і я пра яго нічога не ведаю. У рэшце урэшт — гэта маё пытанне, мушу пагадзіцца. Але з гэтага вынікае, што мы пераходзім на новы ўзровень складанасці ўзаемаадносінаў аўтара і публікі.
Пасля 2020 года кожнаму мусіць быць ясна, што здымаць так, як здымалі раней, немагчыма. Глядзець, як глядзелі, немагчыма. І пісаць пра тое, што мы раней пісалі, таксама немагчыма. Мне падаецца, гэта тая адкрытая магчымасць, якую мы яшчэ не засвоілі і дакладна не зразумелі. Адбываецца рух па інерцыі. Але той Беларусі ўжо няма. І мы Беларусь мусім шукаць аднова.
Пра гэта, зрэшты, і наш серыял. Пра тое, што кожная новая генерацыя, як казаў той Гадар, вынаходзіць свой кінематограф, свой слоўнік і сваю краіну.
— Максім, вы пазначаеце зараз вельмі важны для белкіно перыяд — набыцця незалежнасці свядомасці, як вы кажаце. Але кіно — гэта тая рэч, якой складана нараджацца без фінансаў. Яно не можа доўгі час існаваць без падтрымкі інстытуцый, нават калі і ёсць людзі, якія здымаюць на энтузіязме. Ці магчыма ў такіх умовах стварыць і захаваць «новую хвалю»?
— «Хваля» ствараецца, як мне падаецца, не таму, што хтосьці вырашыў яе стварыць. Як, напрыклад, нямецкае новае кіно, французская «новая хваля» ці румынская. Яны паўсталі таму, што так леглі карты. Надышоў час, які стварыў новае поле магчымасцяў.
Вы кажаце пра залежнасць ад інстытуцый, але яна, на маю думку, можа быць рознай.
Напрыклад, праца на замову. Гэта можа быць спроба пагуляцца з кан’юнктурнымі тэмамі, каб атрымаць знешнюю замову. Другі варыянт — фестывальная кан’юнктура. Трэці — дзяржзаказы, якія дагэтуль існуюць у Беларусі. Сапраўды, не існуе цалкам незалежнага кіно, цалкам незалежнай культуры — яны заўсёды маюць рэсурсы падтрымкі. І гэта нармальна.
Іншая справа, у які бок адбываецца гэты рух, якая форма залежнасці атрымліваецца вядучай? Гэта хайп на нашай рэвалюцыйнасці? Пошук камерцыйнага жанравага поспеху? Складаная «многахадовачка» ў гульні з дзяржавай? Белкіно пераходзіць на новы ўзровень складанасці, робіцца шматслойным. І, фактычна, кожная з гэтых плыняў адмаўляе іншую. Вось гэтая сітуацыя канфліктнасці і канкурэнтнасці ў беларускім кіно — самая цікавая штука.
Раней было проста: скончыў Акадэмію мастацтваў, знойдзеш майстра, пойдзеш на «Беларусьфільм», будзеш чалавекам. А калі не пойдзеш на «Беларусьфільм», ну будзеш у Расіі здымаць серыялы. Вельмі простыя схемы. Ясная лінія поспеху ці таго, што падавалася поспехам. А зараз? Кім ты хочаш быць, малады аўтар? А можаш быць кім заўгодна! А што ты пацягнеш? Чаго ты хочаш? Ты гатовы заплаціць за гэта тое, што табе будзе патрэбна? Адказ невідавочны, бо сёння суіснуюць цалкам розныя мадэлі беларускага кіно.
— Пры гэтым сітуацыя такая, што беларускія таленавітыя рэжысёры могуць і сысці з прафесіі. Беларускі дакументаліст Максім Швед, аўтар стужак «Чыстае мастацтва», «Маршрут перабудаваны» зараз прафесійна запаволіўся, скажам так, вырашыўшы пячы булачкі, а не здымаць фільмы. Ці гэта нармальна?
— Абсалютна. Самыя шчаслівыя гады ў маім жыцці былі, калі я гандляваў сочывам на мінскіх кірмашах. У мяне была цудоўная кліентура: прыходзіла хіпстарская моладзь, і паміж справаў мы размаўлялі на культурніцкія тэмы. Гэта было неверагодна прыгожа. І для мяне гэта быў ніякі не даўншыфцінг, а пашырэнне свядомасці, эстэцтва, чысты артхаус. Таму вельмі рады за Макса, што ён ўмее цудоўна гатаваць. Увогуле, калі чалавек можа больш за нейкую адну справу, гэта фантастычна кайфова.
Здольнасць збочыць — таксама праява свабоды. Бо хто сказаў, што на Беларусі патрэбна менавіта такая колькасць кінарэжысёраў? Хто вылічыў, што патрэбна акурат такая колькасць філосафаў?.. Можа, і сапраўды ты можаш знайсці сябе ў іншым вымярэнні. Тваё кіно — гэта не толькі тое, што напісана ў сцэнары ці знята на стужку. Тваё кіно — гэта і тое, што з табой адбываецца. Гэта тваё жыццё.
— Прыгожа, канешне. Мы зараз выйшлі з вамі на цікавыя тэмы, але па выніку глядач, які чытае гэты артыкул, падумае: «Так, усё гэта файна, рабяты, але дзе можна паглядзець ваша сучаснае кіно, якое зараз выйшла ў новую эру незалежнасці? Дзе я ў гэтым працэсе?»
— Гэта крыху іншы ракурс, але я пагаджуся, што калі глядач гэта падумае — ён будзе абсалютна мець рацыю. Кіно сёння, на мой погляд, здымаецца для фестываляў, прамоцыі, урэшце, саміх аўтараў. Не для гледача.
Што б там не казаў Андрэй Кашперскі, не веру, што серыял «Працэсы» — для гледача. Думаю, што гэта нармальны хайпавы прадукт і рэжысёр мае права зарабляць на сваёй творчасці. Але я сёння як глядач адчуваю сябе кінутым беларускім кіно.
У свой час, калі выйшла «Акупацыя. Містэрыі» Андрэя Кудзіненкі, у мяне было адчуванне моцнага такога люстэрка. Я разумеў, што гэта пра мяне. Зараз такога кіно няма. Не глядзець жа дакументацыю пратэстаў, як там усё было у 2020-м? Выбачайце, я ведаю, як было, мне гэта не трэба. Мне не цікава глядзець на падваенне візуалу. І тое, што я перажыў, мне не трэба паказваць. Пакажыце мне тое, што я пра сябе не разумею! А такога кіно, на жаль, пакуль не робяць.
Таму, як мне падаецца, сучасны беларускі аўтар страчвае беларускага гледача. Бо беларускі глядач, калі шчыра, не дапамагае выжываць беларускаму аўтару. Намінацыя на «Оскар» дапамагае, а глядач — не. У спісе прыярытэтаў аўтара глядач на апошнім месцы. І гэта абсалютна справядліва.
— Усё, на месцы таго самага гледача я зараз закрыла б інтэрв’ю!
— Куды падзецца (усміхаецца). Белкіно зараз выглядае для мяне такім цягнічком, які адчапіў мой вагончык. Яно кудысці фігачыць, а я застаўся ў сваім адцэпленым вагоньчыку. Магчыма, тут мая асабістая праблема, што я не прычапіўся ў свой час. І безнадзейна адстаю ад працэсу.
— Ці будзе ў беларускага кіно, нарэшце, «хэпі энд»?
— Не абавязкова. Але гэта гісторыя не пра «Оскар», паўтаруся: яна — пра нашу незалежнасць.
***
Напрыканцы гутаркі папрасілі Максіма Жбанкова скласці топ-10 найлепшых фільмаў беларускага кіно з невялікімі каментарамі. Максім прызнаўся, што не любіць складаць топы, таму спыніліся на пяці стужках.
1. «Усходні калідор» Валянціна Вінаградава («Шалёны нейкі беларускі Дэвід Лінч напалам з «Андалузскім сабакам»);
2. «Праз могілкі» Віктара Турава («Пазаліні беларускага разліву. Неверагодна прыгожы, грацыёзны дэбют. Тураў ніколі больш такім не быў»);
3. «Акупацыя. Містэрыі» Андрэя Кудзіненкі («Пошукі беларускасці на рэштках «Партызанфільму»);
4. «Случай з пацаном» Сяргея Лобана («Кропка адліку айчыннага індзі-стайлу. Смеццевы фрыстайл з квазіпалітычным ухілам»);
5. «Працэсы» Андрэя Кашперскага («Cерыял пра прынцыповыя рэчы, пра тое, што зрабіла нас тым, чым мы ёсць – там, дзе мы ёсць»).
Для таго чытача, якому цікавае беларускае кіно, раім звярнуць увагу на два беларускія фестывалі, якія адбудуцца ў лістападзе — «Паўночнае ззянне» з беларускай праграмай і фестываль беларускіх фільмаў «Бульбамуві».
Глядзець праект Максіма Жбанкова «Сто гадоў беларускага кіно» можна тут.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram