«Культурны фронт» сумесна з Беларускім ПЭНам і Міжнародным саюзам беларускіх пісьменнікаў працягвае серыю публікацый пра шорт-лістараў галоўнай літаратурнай узнагароды. Наш пяты аўтар — Сяргей Дубавец — увайшоў у кароткі спіс Прэміі Гедройця з кнігай «Занзібар. Сталенне маладой душы», выдадзенай у пражскім выдавецтве «Вясна».
Сяргей Дубавец – пісьменнік, літаратурны крытык, журналіст, выдавец, удзельнік аб’яднання «Майстроўня» (з 1980). Галоўны рэдактар газет «Наша Ніва» (1991–2000) і «Свабода» (2004–2008), радыё «Балтыйскія хвалі» (2000–2001), супрацоўнік «Радыё Свабода».
Маленькі хлопчык на чорна-белым здымку смяецца так бесклапотна, як гэта магчыма толькі ў раннім дзяцінстве, калі шчасце поўнае, а жыццё бясконцае. Паверх фатаграфіі лімонным колерам праменіцца слова «Занзібар». Вокладка новай кнігі Сяргея Дубаўца – парадаксальная квінтэсэнцыя зместу. Зразумець, пра што кніга, з першага погляду немагчыма, трэба пачаць чытаць, зацікавіўшыся экзотыкай. Прычым адразу і не асэнсоўваеш, якая экзотыка вабіць найперш – далёкі востраў Занзібар ці чорна-белая фатаграфія з малазнаёмым сёння антуражам – смешным камбінезонам на гузіках, нейкім металічным кубкам у руках хлопчыка. Падзагаловак кнігі «Сталенне маладой душы» яшчэ больш збівае з панталыку, але прынамсі тлумачыць з‘яўленне малога на вокладцы. Ну што ж, прынамсі аўтар заінтрыгаваў…
Таямніца Занзібара раскрываецца хутка – гэта і геаграфічная лакацыя, куды аўтара закінуў лёс, і адначасова – метафара. Толькі на Занзібары жыццё ўспрымаецца такім жа, якім яно было ў дзяцінстве. І дзяцінства тое выглядае цяпер гэтак жа экзатычна, як і востраў Занзібар.
Храналагічна-геаграфічны кульбіт, які вызначае структуру аповеду, прывязаны да канкрэтных каардынатаў: да месцаў нараджэння, сталення, вандровак, працы, службы ў войску, да лакацыі, у якой аўтар працуе над тэкстам. Усё гэта можна адшукаць на карце, аднак не ўсе гарады дасяжныя, і ёсць прынамсі два розныя Менскі, у адзін з іх цяжка патрапіць, а ў другі немагчыма: сённяшні, з якога ён змушаны быў спешна выехаць з-за пагрозы пераследу, і Менск яго дзяцінства.
У гэтым выпадку адзінае, што застаецца, — наладзіць «спірытычны сэанс з самім сабою», хаду якога ён, уласна, і фіксуе ў гэтай кнізе. Вось мы і вызначылі жанр «Занзібара», кнігі, якую фармальна можна назваць біяграфічнай прозай, а Сяргей Дубавец, удакладняючы, называе «падарожжам, аднолькава далёкім у часе і прасторы».
Цытата з кнігі:
Сядайце, калі ласка. У сталовай зоне нашага гатэлю я звычайна пішу свае ўспаміны. Гэта, скажу вам, дзіўны занятак. Жыцьцё, якім яно выглядае з вышыні гадоў, зусім не такое, якім яно пражывалася калісьці. Адсюль ты бачыш яго завершаным у пэрспэктыве часу, пакаленьня, параўноўваеш… Ня так, што выйшаў пакурыць, прамачыў ногі або закахаўся. Тады ты зусім ня думаў, адкуль узяўся ў гэтым сьвеце. І толькі цяпер гукаеш: скуль я, скуль я… гм… зь якога скульля… А штука ў тым, што цяпер гэта цябе цікавіць найперш. Адкуль ты такі зьявіўся.
Пачуццё дома, прывязанага да пэўнага месца, саступае з‘яўленню нейкай асаблівай пазачасавай адчувальнасці. І магчыма, таму Сяргей Дубавец у гэтым тэксце так шмат звяртаецца да свайго суразмоўцы, каб пераправерыць гэтыя няпэўныя часава-геаграфічныя каардынаты. Спачатку ён размаўляе з умоўным госцем: «Хадземце, — запрашае аўтар-гаспадар. — Пацягніце весьніцы на сябе, клямка зачыніцца сама». Але пазней усё часцей камунікуе з іншым персанажам – з сабой, толькі ў малым ці маладым узросце: «Эй, — крычу я таму пяцігадоваму сабе, — навошта ты схаваў мёртвага голуба? Мо ты яшчэ дапускаеш думку, што зможаш чароўным спосабам ажывіць яго?».
Калі падлетак ці малады чалавек, сталеючы, пачынае разбірацца ў самім сабе, так пільна хочацца яму ўсё патлумачыць і расказаць, як яно там будзе. І гэтае пастаяннае запытванне, суцяшэнне, шчырая ўлучанасць і далікатнае папярэджванне… Аўтар размаўляе адначасова з сабой тамтэйшым і з сабой тутэйшым. І здзяйсняе гэтую вандроўку як фантастычную прыгоду з пералікам духаў месца і месцаў духу. Часам успаміны ці ацэнкі тагачаснага жыцця пераплятаюцца з уражаннямі ад прачытаных кніг, падзеі наслойваюцца адна на адну, рэальнасць сплятаецца з успамінам, і тады ён дзівіцца асацыяцыям памяці, згадаўшы «Машэрава на Занзібары, ды яшчэ ў звязку з вадой».
Сапраўды, гэтая біяграфічная проза чытаецца як апісанне захапляльнага шляху, што ляжыць у каардынатах больш унутраных, чым вонкавых, бо ўся гэта гісторыя найперш пра пошук сябе, сваёй сутнасці, жыццёвых арыенціраў і нарэшце – сваёй краіны.
У кнізе ёсць і другі выразны пласт – гістарычны: неацэнныя ўспаміны сведкі і ўдзельніка вызначальных падзей — шляху да беларушчыны маладога пакалення ў 1970-я — 1980-я, стварэння «Майстроўні», моладзевай суполкі, якая вынесла беларушчыну ў публічную прастору, развіццё самвыдату.
Гэтаму шляху аўтар не знаходзіць рацыянальнага вытлумачэння, ён згадвае ўнутраны штуршок, унутраны голас: «Інакш мае прыхільнасьці можна было б бачыць на ўсім пакаленьні, а гэтага не адбывалася ні сярод тых, з кім мы пілі чарніла на лаўцы ў сквэрыку Панамарэнкі, ні сярод раўналеткаў, зь якімі працавалі на заводзе…»
Вонкавы і ўнутраны свет у кнізе раскрываюцца паралельна і аднолькава даступныя спазнанню, пераасэнсаванню. Таму і гісторыя, якую апавядае Сяргей Дубавец, такая шматслойная, дынамічная і нечаканая, як соліды з часоў Вялікага Княства, знойдзеныя пад хатай бабулі. Яны там ляжалі з далёкіх часоў, варта толькі было пачаць капаць.
І вось побач не проста сябры, але аднадумцы, пракладзены маршруты, даследаваны архівы і бібліятэкі, знойдзены людзі і точыцца праца. У 1970-я маладое пакаленне адкрывала для сябе сваю краіну — з песняў бабуль, з кніг, знойдзеных на далёкіх паліцах бібліятэк. З вострага адчування пустотаў, якія трэба было запоўніць…
Цытата з кнігі:
Тады, у 1970-я, мы адкрылі для сябе сваю краіну і палюбілі яе з кніг, зь песьняў, з мовы. Проста адчулі, што яна наша і як шмат хавае ў сабе таямніц, і што гэтыя таямніцы – пра нас. Зьнешне мы бачылі чэзлыя руіны старой архітэктуры, аднастайныя шэрыя мікрараёны, вёскі з кароўнікамі на месцы колішніх „панскіх“ сядзібаў, размоклыя дарогі з наторканымі паўсюль лёзунгамі архітэктуры малых формаў: „Слава КПСС!“ Але нават у кожнай большай вёсцы працавала кнігарня, дзе мы адшуквалі для сябе тое, што даўно, да нашага вяртаньня, раскупілі ў сталіцы. Яшчэ чуваць было паўсюль натуральную беларускую мову і ў сталоўцы можна было замовіць узвар без тлумачэньня, што гэта такое. Амаль усе сяляне трымалі кароў і сьвіней, якіх на вясковых пляцах пасьвілі дзеці, на рэках ды азёрах белымі плямамі перасоўваліся чароды гусяў і качак, у лясных бураломах варыўся самагон, а ў каморах віселі кумпякі. Людзі тады яшчэ сьпявалі разам.
Гэта, канешне, была не містыка, а натуральная хада падзей, хоць містыка ў кнізе з‘яўляецца таксама. Настолькі нечаканая, што не заўсёды і верыш да канца, што так яно і было, нібы жыццёвыя падзеі патрактаваны аўтарам тэксту нейкім адмысловым чынам… Аднак няварта забываць, што жыццё і ёсць самая містычная рэч, якая з намі здарылася.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram