Фота: iwanow.pl.
Януш Гаўрылюк — адзін з заснавальнікаў і кіраўнік фестывалю беларускіх фільмаў «Бульбамуві», больш за дзесяць гадоў курыруе ініцыятыву, якая многім падаецца безнадзейнай. Маўляў, якое беларускае кіно? Яго ж ізноў няма. Аднак сёлета тая самая безнадзейная справа распачынаецца ўжо ў дзясяты раз, і на «Бульбамуві» дэманструюць свае фільмы Мара Тамковіч, Аляксандр Міхалковіч і Ганна Бадзяка, Сяргей Лазніца і Юрый Хашчавацкі.
Так хто ж такі гэткі Януш Гаўрылюк? І як з’явіўся той самы фестываль, які, як партызан, то выходзіць з лесу, то зноў знікае? Reform.news вырашыў расставіць усе кропкі над «і» і запрасіў спадара Януша на размову.
— Януш, усе ведаюць цябе вось ужо колькі гадоў як заснавальніка фестывалю «Бульбамуві». Але малавядомы той факт, што ты — этнічны беларус.
— Усё слушна. Прайшоў ужо той час, калі я бегаў са сцягам (усміхаецца). Я нарадзіўся на польска-беларускім памежжы і маю беларускія карані. І як на Гарадзеншчыне жывуць этнічныя палякі, так — і я, этнічны беларус, жыву ў Польшчы. Але я позна ўсвядоміў сябе беларусам.
— Чаму так здарылася?
— Я нарадзіўся ў Бельску-Падляскім. І мае дзяцінства і малалецтва прыпалі яшчэ на камуністычныя часы. А Польшча яшчэ ў 1980-х ненавідзела «рускіх» — заўважу, што ў гэта паняцце ўключаліся не выключна рускія, а ўсе, хто жыў на ўсходзе — рускія, беларусы, украінцы… Маўляў, усё гэта Савецкі Саюз. І гэта было найгоршае, што можа быць. Таму, мяркую, падсвядома сваё няпольскае паходжанне людзі не хацелі апублічваць. Тым больш, што я рос у польскім асяроддзі: усе мае сябры былі палякі.
— І калі ты зразумеў, што ты — беларус?
— Калі мне было ўжо прыкладна 23 гады. Я тады жыў у Варшаве пасля заканчэння цыркавой школы ў Юлінку.
— Нічога сабе!
— Ну, так, мая спецыяльнасць была — эквілібрыстыка. Я хадзіў на хадулях, жангліраваў — такія рэчы. І гэтай справай зарабляў сабе на жыццё — у Варшаве. Працаваў па выходных — і зарабляў тымі трукамі сабе ажно на тыдзень. Можна сказаць, што зарабляў больш, чым зараз зарабляю (усміхаецца). Памятаю, што мне плацілі 200 злотых за гадзіну.
— Калі гэта было?
— Канец 1990-х. Карацей, у сярэдзіне тыдня я быў тады абсалютна вольны. І пазнаёміўся з дзяўчынай са свайго роднага краю, якая збіралася паступаць на факультэт беларускай філалогіі ў Варшаўскі ўніверсітэт. Яна і прапанавала мне таксама туды паступіць, так бы мовіць, за кампанію, каб быць да яе бліжэй.
— Пайшоў?
— Ну, так (усміхаецца). Я паглядзеў, што каб паступіць на гэту спецыяльнасць, не трэба здаваць экзаменаў, праходзіш толькі сумоўе. Таму і вырашыў рызыкнуць.
Памятаю, што ў маім пакойчыку, які тады здымаў, былі кнігі. Я звярнуў увагу на энцыклапедыю. А ў той энцыклапедыі знайшоў артыкул «Савецкая Беларусь». «О! — думаю, — хоць даведаюся, што там у беларускай культуры!». І вось такім чынам дазнаўся пра Якуба Коласа і Янку Купалу.
— Паступіў?
— Паступіў! Хлопчыкаў на беларускай філалогіі было мала. Таму мяне ўзялі з радасцю.
— Слухай, але ж гэта быў ужо не Савецкі Саюз…
— Недзе 1993-1994 гады. І я за тыя два гады незалежнай Беларусі ўжо паспеў папрацаваць кантрабандыстам: ездзіў у Брэст за папяросамі і спіртам. Па атмасферы Брэст для мяне тады заставаўся моцна «савецкім», але, мяркую, што Мінск выглядаў інакш.
— Але вернемся да беларускай філалогіі.
— Так, на факультэце я і пачаў свой шлях да беларускай мовы і культуры. Хоць шчыра кажучы, калі зараз вярнуцца да дакладнага моманту майго беларускага хрышчэння, то да Беларушчыны мяне прывёў Сакрат Яновіч.
Мая маці працавала на пошце, і час ад часу прыносіла адтуль розныя часопісы. У асноўным, жаночыя, па гаспадарцы. А аднойчы прынесла часопіс пад назвай «Czasopis». «Трымай, — кажа, — ты зараз будзеш вучыцца на беларускай філалогіі, гэта можа дапамагчы». І высветлілася, што той «Czasopis» — гэта штомесячнік беларусаў Падляшша. Графіку для яго рабіў Лявон Тарасэвіч, Юрка Хмялеўскі — галоўны рэдактар, і адзін з аўтараў — пісьменнік Сакрат Яновіч. Палова тэкстаў у выданні была на польскай, палова — па-беларуску. Гэта было файна, бо я тады не вельмі добра разбіраўся ў беларускай. Пачаў чытаць той часопіс, і многія рэчы сталі адкрывацца з новага боку. Прачытаў фельетон Сакрата Яновіча «Быць сабой», а пасля і яго вядомае эсэ «Беларусь, Беларусь», — і ўсё ў маёй галаве склалася. Я ўцяміў, што не нейкі ніхто, а этнічны беларус. Вось гэта і быў момант маёй самаідэнтыфікацыі.
— Калі ты ўсвядоміў сябе беларусам, не захацеў зноў туды паехаць — наноў адкрыць краіну?
— Захацеў. І я ездзіў у Мінск у 2003 годзе. Памятаю, што мы, польскі студэнты, бегалі тады ў метро з бела-чырвона-белымі сцягамі. Мне так хацелася пабачыць штосьці беларускае ў Мінску, але яго было вобмаль. Што называецца, я паехаў у Беларусь за Беларуссю — аднак знайсці яе аказалася складана.
— Як у тваім жыцці з’явілася кіно?
— Я заўсёды любіў кіно. І акурат недзе ў той перыяд пачаў здымаць. Купіў камеру VHS — і пачалося. Адзін з маіх першых фільмаў называўся «Бойкі».
— Пра што ён быў?
— У Бельску-Падляскім я жыў у крыху бандыцкім раёне. У той час у Польшчы панавала беспрацоўе, асабліва ў невялікіх гарадах, і мае сябры былі такімі абібокамі-маргіналамі. Так вось — я іх акурат і здымаў. Сюжэт такі: кампанія сядзіць перад шматпавярховікам на лаўцы, хлопцам няма чаго рабіць, яны п’юць піва, лаюцца, тусоўка, адным словам. Гэты ў турму пайшоў, той — тое ды сёе. Ручная камера. Дынамічная здымка. Зараз гэтым нікога не здзівіш, але тады мой фільм пайшоў «на ўра».
Гэта быў 2000 год. Тады пачалася мода на рэаліці-шоу, і мой фільм трапіў у гэты трэнд. У выніку «Бойкі» ўзялі два прызы на фестывалі незалежнага кіно ў Польшчы. І зараз у яго на YouTube каля 800 тысяч праглядаў.
— А як прыйшоў да беларускага кіно?
— Гэта ўсё адбывалася неяк паралельна. Я казаў табе, што калі паехаў у Беларусь, то намагаўся адшукаць там штосьці несавецкае. У Полацку, памятую, пасябраваў з рыцарскім клубам «Жалезны воўк» — і гэта была такая выспа беларускасці ў савецкім Полацку. Такіх прыкладаў Беларушчыны было вельмі мала. І я шукаў штосьці такое цікавае і ў кіно. Нічога не было. А потым хтосьці даў мне DVD з фільмам «Акупацыя. Містэрыі» Андрэя Кудзіненкі — і фільм спадабаўся. «О, супер!» — падумаў я. Яшчэ адна сапраўдная рэч.
У той час я ўжо працаваў на Польскім радыё ў беларускай рэдакцыі. Быў на стажыроўцы.
— У цябе ж ёсць і адукацыя журналіста?
— Гэта была лабараторыя рэпартажу на факультэце журналістыкі Варшаўскага ўніверсітэта. Курсы, на якіх выкладалі сапраўдныя прафесіяналы: Тадэвуш Слабадзянка, Марэк Навакоўскі, Мацей Дрыгас і Тадэвуш Рольке. Вельмі круты курс.
І ў межах стажыроўкі я трапіў на Польскае радыё. Мне было сумна ў рэдакцыі, і я папрасіўся ў камандзіроўку ў Мінск. І ў той камандзіроўцы я і пазнаёміўся з Андрэем Кудзіненкам, аўтарам той самай «Акупацыі», якая мне спадабалася. Запрасіў рэжысёра на інтэрв’ю. Як зараз памятаю, мы сустрэліся з ім ў «Старым млыне» на плошчы Перамогі, узялі там па піве, і так разгаварыліся, што ў выніку я ледзь стаў на нагах. Натуральна, што размаўлялі пра кіно, але нас аб’яднала і гісторыя Вершалін — гісторыя самаабвешчага «прарока Ільі» Альяша Клімовіча, які заснаваў у міжваенныя часы на Падляшшы рэлігійную групу, і хацеў зрабіць з паселішча Вершаліны новы Іерусалім. Мы абодва захапляліся гэтай тэмай.
Высветлілася, што сябра Андрэя аператар Дзмітрый Зайцаў напісаў сцэнар на аснове гэтай гісторыі. А я хацеў у сваю чаргу зняць дакументальны фільм, бо прачытаў вершалінскі цыкл п’ес майго настаўніка — Тадэвуша Слабадзянека.
— І што было далей?
— А далей мы з Андрэем сустрэліся ўжо ў Польшчы. Кудзіненка знаходзіўся ў Варшаве па навуковай стыпендыі. Я працягваў вучыцца на рэпартажніка. І мы пачалі ездзіць у Вершалін, і разам там штосьці здымаць. Знайшлі сына Паўла Валошына, які быў правай рукой прарока Ільі. Два гады я ездзіў потым да гэтага сына ў пушчу, і ў выніку паўстаў фільм «Апошні жыхар сталіцы свету» — пра гэтага чалавека, які жыў яшчэ ў тым месцы, дзе ўсё гэта было.
Пакуль мы сябравалі, у нас і паўстала ідэя зрабіць у Варшаве паказ беларускіх фільмаў. Дасталі «Акупацыю», «Случай з пацаном», што магчыма, і зрабілі падзею ў варшаўскім кінатэатры Luna. А потым Андрэй мяне пазнаёміў з Максімам Жбанковым, іншымі беларускімі кінакрытыкамі. І мне вельмі пашчасціла, што я трапіў да такіх людзей. Яны мне далей і дапамаглі зарыентавацца ў беларускім кіно.
— І так паўстаў «Бульбамуві»?
— Прынамсі, яго нулевая эдыцыя.
— Януш, я цябе слухаю і гэта вельмі захапляльна даведацца — адкуль растуць карані фестывалю. А калі ўсё стала больш структурна і маштабна?
— Гэта ўжо быў пачатак 2011 года. Пасля выбараў прэзідэнта ў Беларусі ў 2010-м я дзесьці прачытаў, што польскае Міністэрства замежных спраў абвясціла конкурс на грант на развіццё польска-беларускіх стасункаў. Шчыра кажучы, я ні на што не разлічваў, але вырашыў падацца. Знайшоў партнёрку, распісаў бюджэт як належна і адправіў прапанову. Нас падтрымалі!
Першы год быў феерычны. Я сабраў для праграмы фільмы Канановіча, Коўбышава, Кудзіненкі, беларускіх дакументалістаў — усё найлепшае за дзесяць гадоў. І публіка вельмі добра прыняла беларускае кіно. Польская прэса пісала пра нас шмат — і дзяржаўная, і недзяржаўная. У выніку быў натоўп у кінатэатры Luna. Памятую, мы прывезлі на адкрыццё з Мінску сто бутэлек «Крамбамбулі» — гэта быў фурор! За 2,5 дні першага фэсту на яго прыйшлі каля 1,5 тысячы чалавек, большасць з якіх — палякі.
Але на тым першым фэсце польскі кінакрытык Пётр Чарняўскі, памятаю, мяне спытаў: «Януш, усё крута! Файная імпрэза, шмат фільмаў. Але што ты праз год будзеш паказваць?».
— І ты прызадумаўся?
— Прызадумаўся. На той момант стала ясна, што ўсё найцікавейшае я ўжо паказаў. І тады на наступны год ужо ўзнікла патрэба ў конкурсе маладых кінематаграфістаў. Беларускага кіно мала, а тым больш добрага беларускага кіно. Я зразумеў, што ўляпаўся ў авантуру.
— Тым не менш авантура адбылася і на наступны год?
— Адбылася. Тады нам дапамагла ўжо беларуская прэса. Пра нас таксама напісалі і недзяржаўныя выданні, і дзяржаўныя, і праз гэта на конкурс прыйшлі фільмы ад новых аўтараў. Мы тады ўвялі ўзнагароды — «залатая», «срэбная», «бронзавая» бульбы. І мяркую, што наш фестываль стаў пляцоўкай, якая пачала аб’ядноўваць вакол сябе беларускіх кіношнікаў — і тых, хто працаваў на студыі, і незалежных. Высветлілася, што такая пляцоўка патрэбна ўсім, бо тыя кінематаграфісты, што працавалі на «Беларусьфільме», не мелі дзе ў Беларусі паказаць свае працы.
Памятаю, як да нас прыязджала Аляксандра Бутар, якая рабіла фільмы для БТ, і дакументалісты з кінастудыі. І ў адной праграме мы паказвалі і дакументальныя стужкі творцаў з «Белсату». Гэта быў вір: як усе абмяркоўвалі кіно, як для кожнага рэжысёра быў важны яго паказ.
Кінематаграфісты нават ехалі адным аўтобусам на фэст, тры дні былі разам, а потым вярталіся. Мяркую, што калі на «Лістападзе», нарэшце, паўстаў Нацыянальны конкурс, праз «Бульбамуві» ўжо была сфарміравана беларуская кінатусоўка, супольнасць.
— Януш, я так разумею, што праз паўставанне Нацыянальнага конкурсу на «Лістападзе» вы і спынілі сваю дзейнасць у 2017-м?
— Але да 2017 года мы рабілі «Бульбамуві» яшчэ чатыры гады. Два — у Варшаве, і два — у 2015-м, 2016-м гадах — у Мінску. Але ў той час пачалася «адліга» ў Беларусі, з’явіўся не толькі Конкурс нацыянальнага кіно на «Лістападзе», пачало з’яўляцца шмат іншых незалежных фестываляў. Наша ініцыятыва адпала сама сабой. Тым больш, што з 2014 года нам спынілі фінансаванне. Увага фондаў была прыкавана ўжо да Украіны.
Шчыра кажучы, тое, што нам удалося аднавіцца ў 2021 годзе, лічу цудам. Калі нейкая ініцыятыва сыходзіць у заняпад, вельмі складана вярнуцца. Але «Бульбамуві» паўстаў з попелу.
— Калі ты зразумеў, што трэба выходзіць з ценю?
— Па-першае, падзеі 2020 года ў Беларусі, а па-другое, калі пачуў, што кінафестываль «Лістапад» забралі ў прыватнай кампаніі «Арт-Карпарэйшн» і аддалі «Беларусьфільму» — дзяржаўная кінастудыя стала дырэкцыяй фэсту і прыбрала Нацыянальны конкурс. То-бок вынік маёй, і супольнай працы кінематаграфістаў, фестывальшчыкаў быў знішчаны.
Я падаўся на грант на аднаўленне фэсту «Бульбамуві» — і выйграў.
— Зноў нейкая авантура!
— Не кажы (усміхаецца). І таксама як у 2011-2012 гадах гэта быў поспех — толькі на гэты раз на фестывалі была беларуская публіка. Беларусы прыйшлі, нарэшце, на беларускае кіно.
— Януш, ты пазіцыянуеш свой фестываль як панк-фэст, партызанскі фэст. Цікава, гэта твой канцэптуальны выклік, ці гэта атрымалася само сабой?
— Менавіта, што само сабой. З фэстам, як бачыш, усё атрымоўвалася выпадкова, але цалкам у свой час.
— А ці робіш ты акцэнт у складанні праграм на палітычным кіно?
— «Бульбамуві» стаў палітычным не ад таго, што я так хацеў. Проста так усё склалася. Напачатку мы паказвалі фільмы ўсіх — і «Беларусьфільма», і незалежных кінематаграфістаў.
Але сітуацыя ў краіне змянілася. Цяжка ўцячы ад палітыцы ў беларускім кіно. Асабліва цяпер. Палітычнае кіно было раней на фэсце, але такой колькасці, як у 2021 годзе — не было ніколі! Кожны другі фільм быў пра падзеі 2020-га. Але фільммейкерам было важна пераасэнсаваць тое, што адбылося, і паўсталі цікавыя карціны — «Смеласць» Аляксея Палуяна, «Мара» Сашы Кулак, «Калі кветкі не маўчаць» Андрэя Куцілы, іншыя стужкі.
Зараз паступова хваля пайшла на спад. Прайшло ўсё ж чатыры гады.
Шчыра кажучы, мне часта зараз «прылятае» з Беларусі: маўляў, «Бульбамуві» стаў палітычны. Мы баімся дасылаць вам стужкі. Але калі «Бульбамуві» не пакажа палітычныя фільмы, хто тады іх пакажа?
— Як ты фарміраваў праграму гэтай — юбілейнай — эдыцыі?
— У сёлетнюю праграму ўдалося займець «Радзіму» Аляксандра Міхалковіча і Ганны Бадзяка, а таксама нашумелую стужку Мары Тамковіч «Пад шэрым небам».
Сёлета беларусы святкуюць 100-годдзе Васіля Быкава, таму ў праграме ёсць і ігравая карціна Сяргея Лазніцы «У тумане». Будзе дыскусія пасля прагляду з аўтарам.
Палічылі важным паказаць ужо класіку беларускага дакументальнага кіно — «Звычайны прэзідэнт» Юрыя Хашчавацкага. Так бы мовіць, да 30-годдзя кіравання Аляксандра Лукашэнкі.
Традыцыйна ёсць конкурс маладога кіно.
На фінал — вельмі рады знаходцы — падрыхтаваны гадзінны дакументальны фільм пра Алеся Пушкіна — «Апошняе слова». Рэжысёр з Берліна амаль два гады ездзіў да беларускага мастака і здымаў яго амаль да часу затрымання. Аўтар — больш рэпарцёр, чым прафесійны дакументаліст, але гэты матэрыял — вельмі важны і знакавы.
Вядома, праграму, як заўжды, цяжка складаць, бо беларускага кіно было заўжды мала, а зараз у эміграцыі яго рабіць яшчэ складаней, як і незалежнае кіно ў Беларусі.
— Януш, пасля ўсіх гэтых гадоў унікання ў беларускі кінематограф і наш парадак дня, што ты думаеш пра беларускае кіно? Што з ім будзе?
— Нічога не будзе (усміхаецца). Як казаў на апошнім антыз’едзе беларускіх кінематаграфістаў у Берліне Максім Жбанкоў, беларускага кіно няма, але яно ёсць, маўляў, выскоквае. На наступны год, магчыма, закончыць свой фільм дакументаліст Андрэй Куціла, чакаем поўнаметражнага дэбюту Юрыя Сямашкі, Аляксей Палуян штосьці пачаў здымаць… Штосьці будзе. Але па шчырасці, не шанцуе беларускаму кіно. Узнаўляючы размовы на антыз’ездзе беларускіх кіношнікаў, я там амаль не пачуў гутарак пра кіно. Пра гранты — пачуў, як выжываць — пачуў, але вось пра кіно — амаль і не было.
Тое, што зараз фільммейкеры здымаюць тут, — гэта эмігранцкае кіно. У Беларусі рэжысёры будуць рабіць тое, што атрымаецца зрабіць. А ці атрымаецца? Не ведаю. Скажу прама, што YouTube-праекты, якія зараз здымаюцца, не ўспрымаю як кіно.
— Тады што будзе з «Бульбамуві», калі не будзе фільмаў?
— Не ведаю. Кожны раз задаю сабе гэта пытанне.
— Калі ўсё такое безнадзейнае, чаму ты гэтым займаешся?
— Шчыра кажучы, я і падумваю больш гэтым не займацца. Можа няхай фэст беларускага кіно робяць новыя людзі — не ведаю…
— Вось табе і канцовачка!
— Можам і перайграць.
Я пра тое, што трэба сыходзіць, кажу заўсёды, калі заканчваю фестываль. Летась таксама казаў. А потым прыходзіць лета… і настрой змяняецца.
Пазнаёміцца з праграмай 10 юбілейнага фэсту «Бульбамуві» можна тут.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram