Уладзімір Караткевіч. Фота: facebook.
25 ліпеня споўнілася 40 гадоў з дня смерці Уладзіміра Караткевіча — класіка беларускай літаратуры, паэта, празаіка, драматурга, кінасцэнарыста, публіцыста, перакладчыка.
Для Беларусі ён не проста літаратар, дзяяч беларускай культуры, але і ключавая постаць у адраджэнні нацыянальна-гістарычнай свядомасці. Галоўным чынам таму, што пераўвасабляў у драматычных формах беларускую гісторыю, паэтызаваў гераічнае мінулае, ствараў герояў, якімі ўсе захапляліся. І сам стаў легендай.
Жыццё Караткевіча было шчыльна знітавана з пісьменніцтвам і вызначалася нечаканымі паваротамі. Выбралі незвычайныя факты і моманты біяграфіі, якія паўплывалі на яго творчы шлях.
У 1949 годзе Уладзімір Караткевіч закончыў сярэднюю школу і паступіў на рускае аддзяленне філалагічнага факультэта Кіеўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Тараса Шаўчэнкі. Быў адным з найбольш здольных студэнтаў, шмат чытаў — у кола яго чытацкіх інтарэсаў уваходзілі творы класікаў сусветнай літаратуры, украінскіх, рускіх, польскіх, беларускіх аўтараў. Цікавіўся ён не толькі літаратурай, але і гісторыяй, у першую чаргу Беларусі. «Як ні дзіўна, я не хацеў быць літаратарам, — згадваў Караткевіч у сваіх успамінах. — Вершы пісаў для сябе. А ў будучым хацеў быць літаратуразнаўцам. Напісаў некалькі прац: «Багдановіч і сучаснасць», «Моўная стыхія Пушкіна», «Цёмныя месцы «Слова», «Беларускія і ўкраінскія школьныя драмы», «Авакум і літаратура расколу», «Справа пра «Саборныя дзеянні».
У Кіеве Уладзімір Караткевіч працягваў складаць вершы на беларускай і рускай мовах, спрабаваў пісаць іх па-ўкраінску і па-польску. Менавіта ў Кіеве Караткевіч захапіўся беларускай гісторыяй. З універсітэта будучага пісьменніка ледзь не выключылі за нацыяналізм, але ўкраінскі.
Пасля заканчэння ўніверсітэта ў 1954-1956 гадах працаваў настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў вёсцы Лесавічы Тарашчанскага раёна Кіеўскай вобласці.
«Пісаць (а спачатку «бубніць») вершы пачаў год у шэсць, але, на шчасце, хутка кінуў гэты занятак, — згадваў пісьменнік у сваіх успамінах. — Трохі пазней спрабаваў пісаць апавяданні, прычым абавязкова іх ілюстраваў. Увогуле, усё гэта было разнавіднасцю дзіцячай гульні. Таленты выяўляў разнастайныя: і маляваў, і ў музычную школу хадзіў (прычым абсалютны слых спалучаўся ўва мне з гэткай жа абсалютнай лянотай), але ўсе гэтыя таленты пайшлі тунна».
У сярэдзіне 1950-х Караткевіч, як сам згадваў, канчаткова выбраў літаратуру. Хоць да гэтага часу былі напісаны «горы» старонак. Малады літаратар даслаў некаторыя свае вершы для азнаямлення сябру ў Мінск, а той без ведама аўтара занёс іх у рэдакцыю літаратурнага часопіса «Полымя». У ліпені 1955 г. у «Полымі» быў апублікаваны верш Караткевіча «Машэка», прысвечаны герою беларускіх легендаў. Гэта і стала паваротным момантам.
Вызначальнай рысай Уладзіміра Караткевіча была ўсебаковая адукаванасць. Ён аднолькава добра разбіраўся ў гісторыі сусветнай літаратуры, жывапісу, музыкі, архітэктуры. Акрамя прозы і паэзіі пісаў сцэнарыі (меў нават адмысловую адукацыю: закончыў у Маскве сцэнарныя курсы).
У шасцідзясятыя гады з-пад яго пяра выйшлі сцэнарыі многіх мастацкіх і дакументальных фільмаў. Здымкі некаторых фільмаў засведчылі, што ён разбіраўся ў рэжысёрскім і аператарскім мастацтве не горш прафесіяналаў.
«Трэба працаваць. Не для сябе, а для маёй роднай краіны, для Беларусі, якой, калі дазволіць лёс, я паслужу, колькі будзе дадзена дзён, — многа або мала, але да канца», — так Караткевіч вызначаў сваё жыццёвае і творчае крэда.
У 1957 годзе Караткевіч запісаў план сваёй літаратурнай працы. Гэтыя творы маглі скласці 78 тамоў. Сярод іх — пятнаццацітомная серыя «Век» — гісторыя Беларусі з 1860-х гадоў да 1960-х. Вершаваныя і празаічныя творы як на гістарычныя, так і на тэмы сучаснага жыцця, літаратуразнаўчыя і мастацтвазнаўчыя, кінасцэнарыі і публіцыстыка, фальклорныя і навуковыя публікацыі, пераклады, творы для дзяцей, фантастыка і дэтэктывы.
У 1963-м пісаў: «Мне заўсёды краяла сэрца нейкая недарэчная прамежкавасць нашага народа (народ-межеумок, сказалі б расіяне). Заўсёды ён за кагосьці. І амаль ніколі ён не бывае сам за сябе. 14 г[од] як я зразумеў гэта, і ўсё гэта стала для мяне адной вечнай крыніцай пакут. І яшчэ трохі — шчасця, падфарб [аванага] горкім гонарам. Таму што мне нічога і нікога не трэба, акрамя гэтых людзей, якім я не патрэбен і якім не патр [эбна] іх імя. І таму я бядн [ейшы] за апошняга жабрака і, адп [аведна], самы багаты. Бо я магу дазв [оліць] сабе раскошу любіць усіх.
Пакуль самаасэнс [авання] няма-калі, трэба проста, горда і самотна рабіць сваю справу, не зважаючы ані на якія пляўкі, поўхі, страты. Відаць, пры такім становішчы біць будуць з усіх бакоў. Што ж, і гэта набытак. Такім, па-мойму, пакуль што яшчэ ніхто не мог пахваліцца. Калі вытрымаем — значыць, тытаны і не памрэм. Калі не вытр [ымаем] — туды нам і дарога, шэлег нам кошт і смецце нам магіла. І іншага мы не варты. І хай яны тады здыхаюць, такія ўладары думак і такі народ, не пераводзяць дарма хлеб. Таму што кожны купляе права на жыцё мар [альнай] стойкасцю, веліччу душы, у якую ніхто не мае магчымасці запусціць лапы.
Відаць, лёс любіць нас, калі даў нам такі гонар: быць адным супраць усіх. А калі так, то ўступ [ае] у правы дэвіз Давыда Гарадзенскага: «Нас мала, не чакайце літасці».
У выкананні гэтай місіі асаблівую ролю адводзіў гістарычнай прозе: «Без гістарычнага рамана, гістарычнай літаратуры ўвогуле не можа абудзіцца нацыя, бо няма без пачуцця гістарызму, без спакойнага гонару за сябе і проста самапавагі, без веры ў тое, што яна ёсць яна, непераходзячая, сталая, вечная каштоўнасць вечнага чалавецтва і па ўсіх гэтых прычынах павінна жыць, жыць дзейна і велічна, ведаючы сабе цану і ў дрэнным, і ў вялікім».
Караткевіч часта згадваў, што яго бацька, Сямён Цімафеевіч, паходзіў са старадаўняга, але збяднелага шляхецкага роду, якому належаў засценак Караткевічы. У зборніку «Пра час і пра сябе» ў адпаведным месцы дапісана чорным чарнілам: «Род падстарасты Бабруйскага і Пінскага, захудалы да ўсёру».
Яго прадзед з боку маці — Тамаш Грыневіч — у паўстанні 1863 года камандаваў атрадам і быў расстраляны па загадзе Мураўёва.
Сямейную легенду ўдакладніў даследчык Генадзь Кісялёў, які ў Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Літоўскай ССР знайшоў і паказаў яму дакументы пра прадзеда.
Гэта была адна з прычын, чаму Уладзімір Караткевіч са студэнцкіх часоў прафесійна вывучаў гісторыю паўстання 1863—1864 гадоў, якое стала асновай для многіх твораў — апавяданняў «Паляшук», «Сіняя-сіняя», драмы «Кастусь Каліноўскі» (1965) і культавага рамана «Каласы пад сярпом тваім» (1965).
Даследчык творчай спадчыны пісьменніка, літаратуразнавец Анатоль Верабей асаблівай заслугай Караткевіча лічыў распрацоўку гістарычнай тэмы, у якой Караткевіч узняў шырокія пласты нацыянальнай гісторыі, перадаў дух мінулых эпох, стварыў адметныя характары, раскрыў багаты духоўны свет сваіх герояў і звязаў іх асабісты лёс з лёсам народным. «Для Беларусі, — піша даследчык, — ён выканаў тую гістарычную місію, што Вальтэр Скот у Англіі, Генрых Сянкевіч у Польшчы, Алоіс Ірасек у Чэхіі».
«Лёс беларускай літаратуры склаўся так, што ў ХІХ стагоддзі ў ёй не было, не магло яшчэ быць свайго Вальтэра Скота, Генрыка Сянкевіча ці Алоіса Ірасека. Не з’явіліся яны ў нас і ў першай палове стагоддзя дваццатага, бо «Салавей» З. Бядулі, «Спрадвечнае» Б. Мікуліча або «На шляху з варагаў у грэкі» Я. Дылы — гэта толькі першыя подступы да такога жанру. Аднак літаратура, як і прырода, не церпіць незапоўненай «пустаты», пераскоквання праз ступені развіцця. Раней або пазней, але гістарычны раманіст павінен быў прыйсці ў нашу прозу. І ён прыйшоў у асобе Уладзіміра Караткевіча, стаў яваю дзякуючы «Каласам…», — пісаў іншы даследчык Адам Мальдзіс, які меркаваў, што ўніверсальны талент Караткевіча, прыдатны для якога-небудзь XVIII стагоддзя, «быў дадзены нашай культуры ў якасці боскай кампенсацыі».
Галоўнай кнігай свайго жыцця Караткевіч лічыў «Каласы пад сярпом тваім». Пачатак рамана нарадзіўся ў жніўні 1959 года, у Азярышчы над Дняпром, дзе пісьменнік пабачыў старую грушу над кручай.
Караткевіч планаваў напісаць трылогію пра паўстанне 1863 — 1864, у якой меўся адлюстраваць пярэдадзень, само паўстанне і яго вынікі. Аднак быў створаны толькі першы раман трылогіі — «Каласы пад сярпом тваім», выдадзены ў 1965-м у дзвюх кнігах. Па завяршэнні першай часткі аўтар пачаў расказваць, што не можа забіць сваіх герояў. Таму ў друку з’явілася толькі дзве кнігі «Каласоў».
Аднак Адам Мальдзіс сумняваўся ў тым, што кнігі былі не напісаныя. Ва ўспамінах пра Караткевіча даследчык піша: «Вернемся да пытання, куды мог знікнуць чарнавік трэцяй і чацвёртай кніг «Каласоў…». Неяк у галаву прыйшла думка, што аўтар знішчыў яго, як гэта зрабіў Гогаль з другой часткай «Мёртвых душ». Аднак адразу ж здалася яна недарэчнай. Бо такія экзальтаваныя ўчынкі проста не адпавядалі б натуры Караткевіча. Не знішчыў жа ён рукапіс першай аповесці «У снягах драмае вясна», хоць бачыў немагчымасць яе апублікавання ў застойны перыяд… Наўрад ці мог знікнуць рукапіс і ў першыя месяцы пасля смерці пісьменніка: яго сястра, Наталля Сямёнаўна Кучкоўская, адразу зрабіла захады, каб да рэчаў пісьменніка — кніг, архіва, памятак — не мелі доступу пабочныя асобы.
Узважыўшы ўсе акалічнасці, я прыходжу да вываду, што чарнавік трэцяй і чацвёртай кніг (калі ён існаваў) хутчэй за ўсё знік летам 1982 года, калі Караткевічы былі ў Сімферопалі. Тады на гастролях там знаходзіўся віцебскі тэатр імя Якуба Коласа. Яго рэжысёр, Валерый Мазынскі, пасля «Званоў Віцебска» і «Кастуся Каліноўскага» збіраўся паставіць «Маці ўрагану». Караткевіч вылецеў туды з жонкай, Валянцінай Браніславаўнай, каб пазнаёміць трупу са сваёй новай п’есай. Але яна здалася акцёрам задоўгай, несцэнічнай, і Валодзя вяртаўся адтуль у дрэнным настроі. А тут яшчэ аказалася, што ў адсутнасць гаспадароў кватэру абакралі. Забралі ўсе залатыя і сярэбраныя рэчы, крышталь. Заадно прыхапілі ўзнагароды, дакументы. Усяго страт набралася на некалькі тысяч (у апошнія гады жыцця Караткевіч ужо меў добрыя ганарары, у тым ліку і замежныя). Але не яны бянтэжылі гаспадара. Доўгі час ён хадзіў прыгнечаны, злаваў, калі ў яго пыталі, што ўзята:
— Ведалі, што браць, гады! Білі прама пад дых!
Але ад канкрэтызацыі ўхіляўся, пераводзіў гаворку на іншае, на Рыгора Семашкевіча, амаль суседа па кватэры, чыё жыццё недарэчна абарвалася, калі Караткевічы былі ў Сімферопалі:
— Я ўсе транты аддаў бы, абы Рыгор быў жывы… З дакорам думаю, што ўжо больш не пабачу яго вінаватай усмешкі.
У росшук грабежнікаў былі ўключаны лепшыя мінскія шэрлакі холмсы (у іх асяроддзі было нямала добрых Валодзевых прыяцеляў). Але і яны не змаглі нічога зрабіць. Казалі, што папрацавалі тут «класныя спецыялісты», што не абышлося без наводчыка. Відаць, тады, побач з каштоўнымі рэчамі (не выключана, што іх бралі для адводу вачэй), знік і рукапіс другой палавіны «Каласоў…»).
Прынамсі, не прыпомню, каб пасля таго здарэння Караткевіч гаварыў пра заканчэнне і выданне «Каласоў…» як пра нешта рэальнае.
Хто мог зрабіць? Дзеля чаго? Рознае думаецца. І цепліцца надзея, што рукапіс недзе ўсплыве, што злачынства веку (пішу без іроніі) будзе калісьці раскрыта».
Караткевіч свядома звярнуўся да жанру гістарычнага дэтэктыву. «Мы ўсё пішам пра тое, як «Ганна завіхалася ля печы». А трэба — пра незвычайнае, яркае, таямнічае. Каб нельга было б адарвацца ўсю ноч», — казаў ён.
«Дзікае паляванне…» захапляльна расказвае пра нашу гісторыю, аднак гэта не проста прыгодніцка-дэтэктыўны твор, сюжэт якога трэба разблытаць. Караткевіч ставіць іншыя мэты: ён разважае пра лёс беларускага народа, параўноўвае розныя эпохі.
Даследчыкі сцвярджаюць, што многімі сваімі рысамі аповесць набліжаецца да твораў сацыяльна-філасофскіх. Яна не толькі забаўляе сваёй складанай інтрыгай, але і прымушае задумацца над лёсавызначальнымі пытаннямі.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.news у Telegram