Фота: Юлія Цімафеева.
Смерць апошняга Генеральнага сакратара ЦК КПСС і адзінага прэзідэнта СССР Міхаіла Гарбачова выклікала ў беларускім грамадстве бурныя абмеркаванні яго постаці і зробленага ім у гісторыі. У тым ліку, якім быў унёсак Гарбачова ў гісторыю незалежнай Беларусі. Пра «свайго Горбі» напісаў у сацсетках і беларускіх пісьменнік, паэт Альгерд Бахарэвіч.
Reform.by са згоды аўтара палічыў важным размясціць эсэ знанага літаратара на рэсурсе цалкам.
***
“Ён прыйшоў даць нам волю” — на якую мы й так мелі права, ад нараджэньня.
Начытаўся я пастоў пра Гарбачова…
Для адных ён — чалавек зь дзяцінства. Старэйшыя, я гляджу, успамінаюць яго больш з сымпатыяй і ўдзячнасьцю, ёсьць за што. Не забываючы дадаць, што памылак было шмат, як і ілюзій. Для маладзейшых ён — імя ў гісторыі, яны не памятаюць тыя часы, і тут ужо або поўная варожасьць, або ідэалізацыя.
Сумна.
Напішу тут пра майго Горбі.
АПОШНЯЕ САВЕЦКАЕ ПАКАЛЕНЬНЕ
Я з тых, для каго ён — дзядзька зь дзяцінства. Мне было 10-16 гадоў у ягоныя зорныя часы. Менавіта ў гэтым узросьце фармуецца асоба чалавека. Маё пакаленьне адтуль — і адтуль нашае жаданьне ўсё пераасэнсоўваць, адкрываць забароненае, не баяцца выказвацца, думаць уласнымі мазгамі і не карыстацца ісьцінамі, узятымі напракат. Адтуль — прага зрынаць аўтарытэты, што падаваюцца іншым недатыкальнымі. Маё пакаленьне — дзеці і ўнукі рабоў, апошняя генэрацыя савецкіх людзей, мы бачылі і савок, і незалежнасьць, і лукашэнку. Цяпер многія з нас жывуць у эміграцыі — у адкрытым для нас некалі гарбачоўскай перабудовай вольным сьвеце. Паўтараючы шлях тых, хто ўцёк з імпэрыі да Гарбачова.
СУДЗЬДЗІ
Большасьць тых, хто цяпер выказваецца пра яго абсалютна нэгатыўна, крытычна, безагаворачна асуджальна і зьдзекліва, нарадзіліся падчас перабудовы і пазьней, ужо ў 90-я.
Ім нават уявіць немагчыма, чым была гарбачоўская “перабудова”.
Нічога падобнага яны не перажывалі. Іхны досьвед абмяжоўваецца рознымі разнавіднасьцямі аўтарытарызму, зь ягонымі “лібэралізацыямі” і рэпрэсіямі, але з інтэрнэтам і шэнгенскімі візамі, з выбарам зьехаць або застацца. Для іх перабудова — пісьмовая гісторыя, тэкст, але ня досьвед. Што васьмідзясятыя, што шасьцідзясятыя — пра іх можна прачытаць у Вікіпэдыі. Адсюль — жаданьне судзіць Гарбачова зь сёньняшняга дня. Вечны прывілей нашчадкаў. Натуральны і законны.
ПЕРАБУДОВА
Гарбачоўская перабудова была ня проста рэвалюцыяй. Ня проста зьменай рыторыкі. Ня проста пратэстам, ня проста пераменамі, ня проста навінамі ў тэлевізары.
Гэта было штосьці тэктанічнае, касьмічнае, такое здараецца раз на тысячагодзьдзе.
Гэты была агонія імпэрыі, якая лічыла сябе вечнай.
Гэта быў усясьветны Wind of Changes, а не палітычны працэс.
І я памятаю яго смак. Усё апошняе савецкае пакаленьне памятае смак таго ветру і тую надзею. Такой свабоды больш ужо не было ніколі — бо несвабода яшчэ была побач, і на яе фоне свабода выглядала прыгажэйшай.
Імпэрыя і савок дохлі ў нас на вачах.
Гэта было назаўжды, пакуль ня скончылася, як пісаў адзін дасьледчык.
І калі яно канчалася — гэта было як вечная маладосьць. Гэта быў час, калі ўсе раптам удыхнулі і крыкнулі — і жыцьцё пайшло далей. Жывыя, якіх пераканалі, што яны мёртвыя, усталі з магілаў.
І сярод іх былі мы. Нам вельмі не хацелася паміраць жыўцом у імпэрыі.
І раптам нам сказалі: паміраць жыўцом тут не абавязкова. Можна быць жывым — і за гэта нічога ня будзе.
ЦАР
Гарбачоў быў цар, які меў у сваім распараджэньні машыну — і галоўнай задачай гэтай машыны было забіваць людзей. Тых, хто быў пакорлівы — маральна. Тых, хто хоць неяк супраціўляўся — фізычна.
Гарбачоў мог распарадзіцца машынай як хацеў.
Ён зламаў у ёй самую галоўную дэталь — зламаў сьвядома, зламаў наўмысна, каб машына спынілася. А затым бегаў вакол яе і крычаў, што машыну можна адрамантаваць, што яна можа працаваць і бяз гэтай дэталі, што яе можна наладзіць на нешта іншае.
Але машына была наладжанае толькі на забойства. І пакуль яна стаяла, зламаная сваім уладаром, шмат што зьмянілася.
Мы прачнуліся ў сваёй краіне.
І думалі, што гэта назаўжды.
ІЛЮЗІІ
Гэта было ілюзіяй — але ў саўку да Гарбачова нават магчымасьць ілюзіі каралася турмой, лягерам або псыхбальніцай.
Перабудова — гэта час, калі зрабілася магчымым быць іншадумцам, і за гэта нічога не пагражала.
Як высьветлілася, так і гінуць імпэрыі — калі ў іх перастаюць караць за іншадумства. Хутка і ўбога, пазбаўленыя найважнейшай дэталі — была і няма.
МІР
А яшчэ — мір.
Мільёны людзей на ўсіх кантынэнтах атрымалі мір. Больш ня трэба было баяцца ядзернай вайны. Ні ядзернай, ні халоднай, ні нейкай іншай.
Гэта цяжка сабе ўявіць — калі ты не адчуваў таго страху людзей 80-х на ўсіх кантынэнтах.
НЕ
Не прыніжайце перабудову.
Не ідэалізуйце Гарбачова.
Не судзіце вецер пераменаў.
Гарбачоў быў камуніст, які верыў у тое, што савок можна захаваць.
На ягоным сумленьні — памылкі, злачынствы, дурасьць і вера ў тое, што было Злом.
ЧАЛАВЕК
З канца савецкай імпэрыі да сёньняшняга дня ён быў ніхто, і ягоныя заявы і рашэньні былі ўбогія і ні на што не ўплывалі. Ён адказвае за канкрэтную кроў і за канкрэтныя злачынствы.
Гарбачоў — гэта выключна 1985-1991.
Нічога іншага ён не пасьпеў і не зрабіў — на нашае шчасьце.
Гарбачоў быў імпэратар, які ня стаў забіваць усіх за сваю ўладу.
Гарбачоў быў усім тым, што пра яго пішуць.
Ён ня быў тым, каму варта кланяцца.
Ён ня быў геніем.
Усе папярэднія імпэратары былі гатовыя забіваць мільёнамі за свае звышідэі і сваю звыш — уладу.
У Гарбачова не было звышідэй, а ад звышулады ён адмовіўся сам.
Ён быў такім, як усе. Нармальным, пасрэдным і жывым чалавекам, які адчуў тое, што й любы нармальны чалавек: далей так нельга.
Ён ня быў Горбі-Асвабадзіцель.
Ён ня быў сьвятым.
Але ён ня быў таксама ні муміяй, ні крывасмокам.
А КІМ?
Ён быў дзядзькам у маім тэлевізары.
Першым чалавекам сярод зомбі на бязьлюднай высахлай плянэце Начальства.
Ён быў чалавек, і ён быў слабы — але ня стаў помсьціць за сваю слабасьць.
Дзякуючы гэтаму гісторыя адсунула яго ў бок і пайшла наперад.
Сьмерць савецкай імпэрыі — пісаў я на вокладцы свайго дзёньніка ў савецкай школе.
І мне нічога за гэта не было.
А мільёнам тых, хто быў да мяне — было нават і не за такое.
Іх забівалі наогул без прычыны. Проста так.
Усе тыя, хто стваралі Беларусь у канцы савецкай эры — былі б зьнішчаныя за адны толькі мары.
Гарбачова змыла гісторыя. Ён не супраціўляўся.
А гэтыя — чапляюцца. І забіваюць іншых.
Не забывайма пра гэта.
ПАСЬЛЯ
А пасьля пра яго забыліся.
Скарыстаюся і я прывілеем нашчадкаў.
Галоўная памылка Захаду ў першай палове дзевяностых: там паверылі, што агромністая недабітая імпэрыя, якую ўяўляла зь сябе Расея, можа зрабіцца дэмакратычнай выключна з дапамогай капіталізму.
Расею трэба было разваліць да канца. Імпэрыя мусіла зьнікнуць — і да таго моманту, пакуль яна ня зьнікла, яе нельга было падтрымліваць і прызнаваць тое, што прыйшло на зьмену.
Тады не было б ні Пуціна, ні Лукашэнкі.
Трэба было скарыстаць шанец, які даў сьвету Гарбачоў.
Але гэта ясна сёньня.
Тады, у першай палове 90-х, маё пакаленьне было занадта юным, каб на нешта ўплываць.
Але мы не ніколі галасавалі за Лукашэнку. Мы не выбіралі яго ў 1994, толькі-толькі атрымаўшы права голасу.
І было б крывадушшам не прызнаць: у тым, што мы так рана зразумелі каштоўнасьць свабоды, ёсьць і ягоная заслуга.
Яго — сьмешнага дзядзькі з тэлевізара “Гарызонт”.
А цяпер маленькі ўрывак з “Хлопчыка і сьнега”.
“...У сеціве я днямі знайшоў цікавае чорна-белае фота з таго шмат у чым вызначальнага году. “Міхаил Горбачев присутствует на похоронах Константина Черненко в Георгиевском зале Кремля”. Міхаіл Сяргеевіч стаіць сярод партыйных паплечнікаў, але глядзіць празь нейкае пінжачнае плячо проста на мяне. Ну проста ўтаропіўся мне ў твар. Вочы жывыя, учэпістыя, глыбока ўнутры нават не па-жалобнаму вясёлыя. Ён нібы кажа мне, менавіта мне, нікому іншаму: хлопча, пачакай трошкі. У цябе будзе такая маладосьць, што тваім бацькам і ня сьнілася…”.
Так яно і адбылося.
Падпісвайцеся на культурныя навіны Reform.by у Telegram